مقتدی صدر کیست و چرا از همپیمان به مخالف ایران تبدیل شد؟

آگهی

مقتدی صدر، روحانی پرنفوذ شیعه از ماه ژوئن بار دیگر صحنه سیاسی عراق را پرتنش کرده است. رهبر جریان صدر با هواداران پرشمارش در شهرک صدر بغداد در نخستین سال‌های اشغال این کشور از سوی نیروهای آمریکایی، یکی از همپیمانان پر و پا قرص جمهوری اسلامی ایران به شمار می‌رفت. با این حال این اتحاد در سال‌های اخیر به رقابت و پس از آن به گونه‌ای از دشمنی بدل شده است. 

از شهرک صدر تا مقاومت ضد آمریکایی

مقتدی صدر، فرزند محمد صادق صدر، در سال ۱۹۷۴ در کوفه متولد شد و در حوزه علمیه نجف تحصیل کرد. در زمانی که ۲۵ ساله بود و در دور دوم سرکوب شیعیان پس از اولین جنگ آمریکا با عراق، حکومت صدام حسین پدرش را در سال ۱۹۹۹ به قتل رساند. خاندان شیعی صدر، با نام‌هایی همچون محمد باقر و بنت‌الهدی صدر، یکی از قربانیان بزرگ جمهوری‌های لائیک عربی در عراق لیبی به شمار می‌رود. 

تنها ۴ سال بعد و پس از سرنگونی برق‌‌آسای حکومت صدام حسین از سوی ایالات متحده آمریکا، مقتدی صدر وارد میدان سیاست عراق شد. از همان نخستین سال «اشغال»، این روحانی جوان شیعه به‌ویژه در شهرهای مقدس نجف و کربلا، با بازسازی شبکه مقلدان مراجع صدر و با حمایت ایران، حمله به نیروهای خارجی را با نام «مقاومت» و تحت سازمان سیاسی-مذهبی-نظامی جیش المهدی سازماندهی کرد.

 در بیش از یک دهه بعد و در حالی که عراق یکپارچه و لائیک بعثی با قانون اساسی جدید به میدان زورآزمایی قومی-مذهبی بدل شده و دولت اسلامی عراق (یکی از پایه‌های تشکیل داعش) هفته‌ای چند مرتبه محله‌های شلوغ «مشرکان شیعه» را با بمب‌گذاری‌ «پاکسازی» می‌کرد، ده‌ها هزار شبه نظامی وابسته به صدر، علاوه بر جنگ با اشغالگران و در غیاب «دولت»، تامین امنیت محل کار و زندگی میلیون‌ها هم‌کیش خود را هم بر عهده گرفتند. 

افزایش قدرت شیعیان عراق در آن سال‌ها و نزدیکی آن‌ها به ایران جمله «آمریکا عراق را در سینی زرین تقدیم ایران کرده است» را نماد شکست «جنگ ترور و طرح خاورمیانه بزرگ» دولت جمهوریخواه بوش پسر کرده بود. 

ایران و یارگیری از شیعیان عراق

با سقوط حکومت صدام حسین و انحلال دستگاه سرکوب حکومت بعث، سایه تهدید و پیگرد از سر احزاب و سازمان‌های سیاسی شیعه و کُرد عراق رفع شد. شیعیان در این زمان با سه جریان عمده حزب‌الدعوه، مجلس اعلا و جنبش صدر وارد میدان شدند. دو جریان نخست به رهبری نوری مالکی و خاندان حکیم، نماینده میانه‌روی و تکنوکراسی و جریان صدر، نماینده رادیکالیسم شیعی ضد آمریکایی به شمار می‌رفتند. ایران با وجود حمایت نهان از مقتدی صدر، از حضور دو جریان «اعتدالی» در نهادهای حکومت عراق آشکارا پشتیبانی می‌کرد. مقتدی صدر در این دوره بارها برای تکمیل دروس حوزوی خود به تهران و قم سفر و در کلاس‌های درس و مراسم مذهبی شیعیان در بیت علی خامنه‌ای و در کنار قاسم سلیمانی شرکت کرد. ارتباط مذهبی با ایران دست‌کم به شکل آشکار تا سه سال پیش برقرار بود. 

از سال‌ ۲۰۱۱ به بعد و همزمان با آغاز روند خروج نیروهای آمریکایی از عراق، این سه جریان به‌عنوان رقیب سیاسی در برابر یکدیگر قرار گرفتند. عروج داعش و ناکارایی حکومت مورد حمایت جامعه جهانی در عراق در سال ۲۰۱۴ و جنگ علیه دولت اسلامی در عراق و شام، این رقابت‌ها را به حاشیه راند. نوری مالکی، مظنون اصلی گسترش فرقه‌‌گرایی و سنی زدایی از دولت، جای خود را به حیدر عبادی داد. در همین دوره ۴ ساله، دشمنان قسم‌خورده، از جمله ایران و آمریکا در برابر تهدید جدید عملا با یکدیگر همراه شدند. 

 با این حال پس از شکست نظامی نسل جدید ستیزه‌جویان در عراق، شهروندان به جان آمده از بی‌کفایتی و ناکارآمدی ساختار حکومت جدید، در میان نیروهای سیاسی پیش‌تر متحد، از جمله شیعیان، شکاف ایجاد کردند. مبارزه با فساد، درخواست استقلال و کوتاه شدن دست خارجی‌ها از عراق، به هدف و شعار اصلی ناراضیان پرشمار بدل شد.

این نارضایتی چه در غالب بایکوت انتخابات سال‌های ۲۰۱۸ و ۲۰۲۱ و چه در تظاهرات گسترده اکتبر ۲۰۱۹، به مقتدی صدر، روحانی سیاسی غایب در تشکیلات دولتی، امکان نمایندگی بخش‌های گسترده‌ای از جامعه را داد. او در جریان نخستین انتخابات «پساداعش»، توانست از گروه‌های متفاوت سیاسی، از روحانیون شیعه گرفته تا حزب کمونیست را حول خود متحد کند. ائتلاف صدر در پارلمان پیشین، راه بازگشت نوری مالکی به قدرت را گرفت و امکان تشکیل دولت را به چهره‌های تکنوکرات‌تر و کم‌تر متمایل به ایران داد. نخست وزیری عبدل العادل مهدی و متعاقبا مصطفی کاظمی، نشانه‌هایی از دور شدن قدرت سیاسی در عراق از محور ایران بود. میانجیگری میان تهران و ریاض از سوی دولت مصطفی کاظمی، می‌تواند تلاشی برای اعتبار بخشیدن به عراق به‌عنوان یک دولت مستقل و نه بازیچه دست ایران به افکار عمومی شهروندان این کشور و جامعه جهانی به شمار رود.

مقتدی صدر و برگ برنده غیبت در ساختار ناکارآمد حکومت عراق

جریان صدر با وجود ایفای نقش در پارلمان پیشین، در دولت حضوری ندارد. در حالی که سال‌ها جنگ داخلی، ویرانی و از هم پاشیدن شیرازه مدنیت جامعه در عراق همراه با بحران‌های جهانی کووید، رکود اقتصادی و اخیرا جنگ روسیه علیه اوکراین، شرایط زندگی شهروندان این کشور مصیبت‌زده را بیش از پیش سخت کرده است، مقتدی صدر با استعفای جمعی نمایندگان سائرون و پس از آن اشغال پارلمان نشان داد که پتانسیل برافراشتن پرچم و نمایندگی بخش گسترده‌ای از جامعه در مبارزه علیه نهادهای حکومت عراق را دارد.

 با این حال، روحانی پرنفوذ و ناراضی شیعیان عراق، پاسخی عینی و ایجابی به بحران سیاسی این کشور نمی‌دهد: حمایت از انقلاب و اتحاد «همه مردم و قبایل و حشد شعبی» می‌تواند مانع از تشکیل دولت در عراق شود اما طبیعتا جوابی به مطالبات تلنبار شده میلیون‌ها ناراضی عراقی نمی‌دهد. بسیاری از شهروندان جمعیت به‌شدت جوان عراق، در دوران پرآشوب پس از بعث زندگی کرده و کوچکترین خاطره‌ای از عصر باثبات و سرشار از سرکوب صدام حسین ندارند.