وقتی صحبت از جوان ماندن مغز میشود، ذهن بسیاری از ما بهسراغ مکملهای گرانقیمت، رژیمهای غذایی عجیب یا یک مولکول نادر و معجزهگر میرود. اما علم در تازهترین یافتههای خود، به پاسخی شگفتانگیز و در عین حال ساده برای محافظت از سلولهای مغزی رسیده است.
دانشمندان دریافتهاند که یک ویژگی کاملاً انسانی و در دسترس همگان، میتواند اثری قدرتمند و واقعی بر کند شدن روند پیری مغز داشته باشد: توانایی برقراری ارتباطات اجتماعی و حفظ آن.
تحقیقاتی که به تازگی روی هزاران بزرگسال انجام و نتایج آن در اکتبر ۲۰۲۵ منتشر شد، نشان میدهد که خلاقیت در ایجاد روابط اجتماعی و عمیق کردن این روابط، مستقیما بر مکانیسمهای بیولوژیکی مسئول پیری در مغز تأثیر میگذارند.
به زبان سادهتر، احساس دوستی، عشق و حس تعلق داشتن به یک جمع میتواند بطور بسیار ملموسی روند پیری مغز را کاهش دهد.
«سن مغز» چیست و چرا مهمتر از سن شناسنامهای است؟
مغز ما هم مانند سایر اندامهای بدن، با گذر زمان دچار تغییر میشود. کاهش ماده خاکستری، نازک شدن قشر مغز و تغییرات عروقی، همگی در تصویربرداریهای MRI قابل مشاهدهاند. مجموع این تغییرات، چیزی است که دانشمندان به آن «سن مغز» میگویند.
سالها تصور میشد که روند پیری مغز، برگشتناپذیر است و کاملاً وابسته به ژنتیک یا سرنوشت است؛ اما پیشرفتها در علوم اعصاب این باور را رد کرده است.
مطالعه بزرگی که در مرکز تحقیقات MIDUS آمریکا، با تجزیه و تحلیل فعالیت مغزی بیش از ۲ هزار بزرگسال در طول چندین سال انجام شد، یک نتیجه شگفتآور را نشان داد: اینکه روند پیری مغز در افرادی که روابط اجتماعی فعالتر، گرمتر و پایدارتر داشتند، کندتر از دیگران بود.
به عبارت دیگر، گرمای بودن در خانواده، مشارکت در برنامههای مذهبی یا اجتماعی و دریافت حمایت عاطفی از دوستان و عزیزان، همه اینها میتوانند تاثیر معجزهآسایی بر توانایی مغز بگذارند.
کیفیت دوستی مهمتر از کمیت آن است
حال سوال این است که آیا برای بهرهمندی از این اثر، باید دوستان زیادی داشت؟ پاسخ این است که نه. زیرا کیفیت بر کمیت غلبه دارد و یک حلقه کوچک اما قوی از دوستان، برای محافظت از مغز کافی است.
پژوهشگران همچنین تاکید دارند که هیچوقت برای تقویت روابط اجتماعی و در نتیجه آن تقویت قدرت مغز، دیر نیست. حتی در ۶۰ یا ۷۰ سالگی، مغز همچنان پذیرای ارتباطات جدید است.
به همین دلیل به همگان توصیه میشود که برای مبارزه با تنهایی بخصوص در سنین بالا، از انجام کارهای داوطلبانه هرچند کوچک، حضور در برنامههای گروهی محلات حتی فعالیت در شبکههای اجتماعی غافل نشوند. همه اینها راههایی برای ایجاد یا بازآفرینی ارتباطات هستند.
پژوهشگران با استفاده از فناوریهای نوین تصویربرداری مغز دریافتند که داشتن ارتباطات اجتماعی، سه مزیت مهم دارد:
- کاهش التهاب سیستمیک؛ که باعث میشود از مغز در قبال گذرزمان، بهتر محافظت شود.
- کاهش فعالیتهای مضر نورواندوکرین؛ که اغلب با استرس مزمن همراه است و پیری سلولی را تسریع میکند.
- کند شدن تغییرات اپیژنتیکی مرتبط با سن؛ که فرایندهای مرتبط با پیری را هماهنگ میکنند.
خلاقیت؛ دومین ستون جوانی مغز
پس از روابط اجتماعی، خلاقیت و یادگیری فعال، دومین عامل قدرتمند در حفظ جوانی مغز است.
مطالعهای بینالمللی که در مجله Nature Communications با عنوان «تجربیات خلاقانه و ساعت مغز» منتشر شد، نشان داد که «انجام فعالیتهای خلاقانه منظم» مانند رقصیدن، نواختن یک ساز، نقاشی کردن حتی بازیهای ویدیویی، پیری بیولوژیکی مغز را کند میکند.
در واقع فعالیت خلاقانه، مغز را وارد یک «تمرین واقعی عصبی» میکند.
وقتی درگیر یک فعالیت خلاقانه میشویم، همزمان حافظه و توجه، زبان، هماهنگی حرکتی و احساسات را تحریک میکنیم. در نتیجه، ارتباطات بین برخی از نواحی کلیدی مغز (بهویژه نواحی پیشانی-گیجگاهی) فعال، انعطافپذیر و کارآمد باقی میمانند.
هرچه این نواحی بیشتر تحریک شوند، در برابر زوال مرتبط با سن مقاومتر میشوند. مسئله استعداد نیست بلکه مسئله مهم، مداومت در انجام یک کار است.
چه نوع فعالیتهایی بیشترین فایده را دارند؟
آنچه مهم است، مشارکت فعال است. حتی نقاشی از روی یک مدل، نوشتن داستان و پختن یک دستور غذای پیچیده نیاز به توجه و کمی چالش ذهنی دارند و برای مغز مهم هستند.
ایده فقط سرگرمی نیست، بلکه خلق یک چیز جدید است.
هشدار متخصصان: تنهایی، شتابدهنده زوال شناختی
متخصصان مغز و اعصاب میگویند که انزوا و محرومیت از تماس انسانی، مانند یک سم خاموش عمل میکند و به مرور زمان مغز را ضعیف میکند.
مطالعهای که در سال ۲۰۲۴ میلادی در مجله Nature Mental Health منتشر شد، آمار تکاندهندهای را برجسته کرد: تنهایی خطر ابتلا به زوال عقل را ۳۱ درصد افزایش میدهد.
سبک زندگی مردم در مناطقی از جهان که سالمندان تا ۱۰۰ سالگی زندگی میکنند نیز این تحقیقات را تایید میکنند. در آنجا، حمایت متقابل، وعدههای غذایی مشترک و همبستگی بیننسلی، بخشی از زندگی روزمره هستند و به افزایش طول عمر کمک میکنند.
سه اهرم ضد پیری اثبات شده دیگر برای مغز عبارتند از:
- فعالیت بدنی منظم: چه باغبانی باشد، چه پیادهروی سریع یا ورزشهای ملایم، حرکت باعث میشود که گردش خون مغزی بهبود یابد و از نورونها محافظت شود.
- خواب با کیفیت: خواب پایدار و ترمیمی، ساختار مغز را حفظ کرده و وقوع آسیب را محدود میکند.
- یادگیری مداوم: نواختن یک ساز موسیقی، یادگیری یک زبان جدید یا هر فعالیتی که حافظه و توجه را درگیر کند، انعطافپذیری مغز را تقویت میکند.
در میان کسانی که بالای ۸۰ سال سن دارند و مغزشان به طرز چشمگیری سالم مانده است، این سه عامل وجود دارند؛ اما ثبات عاطفی و روابط انسانی غنی، همچنان پایه و اساس سلامت مغز هستند.