افزایش شدید آلودگی هوا در بسیاری از مناطق ایران بویژه در استان تهران، موج گسترده و آشکاری از نارضایتی را در بین مردم ایران برانگیخته و بحث از «علل آلودگی هوا» را در رسانه‌های داخل ایران و در اظهارنظرهای کارشناسان و عامۀ مردم بیش از پیش مطرح کرده است.
اواخر هفتۀ گذشته علیرضا رئیسی، معاون بهداشت وزارت بهداشت در گفت‌وگویی با تلویزیون جمهوری اسلامی دربارۀ وضعیت آلودگی هوا که باعث تعطیلی گسترده در تهران شد، گفت: «از مردم عذرخواهی می‌کنیم بخاطر این بلاهایی که بر سرشان می‌آوریم و باید بگوییم که شرمنده‌ایم. تعطیل کردن شهر راه‌حل نیست. خودروهای ملی خیلی خودروهای خوبی نیستند؛ کاش خودروسازان بساط‌شان را جمع می‌کردند.»
این عذرخواهی در حالی صورت گرفت که علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی ایران، در اواسط شهریور سال جاری در دیدار با مسعود پزشکیان و هیأت وزیران دولت گفته بود: «مسئولان راوی قدرت و قوت و امکانات کشور باشند و نه راوی ضعف‌ها. صاحبان قلم و بیان نقاط قوت را بیان کنند.»
ناکارآمدی دولت (به معنای مجموعه قوای حاکم) در ایران، معضلی دیرپا و قدیمی است اما در سال‌های اخیر این ناکارآمدی چنان شدت گرفته که برخی از تحلیلگران سیاسی معقتدند ایران حتی در صورت تداوم نظام جمهوری اسلامی، عملا در حال حرکت به سمت وضعیت «بی‌دولتی» است. در چنین شرایطی، سکوت دربارۀ «ضعف‌ها» و سخن‌گفتن دربارۀ «قدرت و قوت و امکانات کشور»، برای کارگزاران گوناگون حکومت ایران روز به روز دشوارتر می‌شود.
یورونیوز در گفت‌وگو با محمد درویش، کنشگر محیط زیست، دربارۀ علل افزایش چشمگیر آلودگی هوا در تهران و سایر شهرهای ایران و راه کاهش این بحران پرسیده است.
آقای درویش در تبیین این میزان از آلودگی هوا گفت: «خیلی سؤال می‌کنند که چرا به رغم تصویب قانون هوای پاک از سال ۱۳۹۶ تا امروز، وضعیت آلودگی هوا نه‌تنها بهتر نشده، که بدتر شده. در واقع وقتی ما آمارها را مرور می‌کنیم، مثلا در دهۀ ۱۳۸۰ میانگین روزهای هوای پاک ۲۳ روز بوده، در دهۀ ۱۳۹۰ شده ۱۶ روز و ما به همین دلیل قانون هوای پاک را در مجلس تصویب کردیم و از تایید شورای نگهبان هم عبور کرد و الان در این چند سال آغازین دهۀ ۱۴۰۰، به طور میانگین فقط ۵ روز هوای پاک داشته‌ایم. تعداد روزهای هوای سالم هم به همین ترتیب کم شده و روزهای هوای ناسالم افزایش پیدا کرده است.
واقعیت ماجرا این است که به نظر می‌رسد چند عامل در این اتفاق ناخوشایند موثر بوده است که یکی از مهمترین عوامل، افزایش محسوس ذرات کوچکتر از دوونیم میکرون است که این‌ها مسبب بسیاری از بیماری‌های خطرناک مثل سرطان خون و ناراحتی‌های ریوی هستند که آمار مرگ‌ومیر را از مرز پنجاه‌هزار نفر در کشور و هفت‌هزار نفر در تهران نیز بالاتر برده است.»
حقابۀ تالاب‌ها متاسفانه قربانی بخش کشاورزی و صنعت شده
این فعال محیط زیست سایر علل موثر در شدت آلودگی هوا را چنین توضیح داد: «مصرف مازوت در نیروگاهها، نابودی اغلب تالاب‌ها و اینکه حقابۀ تالاب‌ها متاسفانه قربانی بخش کشاورزی و صنعت شده و این باعث افزایش چشمه‌های گرد و خاک شده که خود این چشمه‌ها میزان ذرات کوچکتر از ده میکرون و دوونیم میکرون را افزایش داده است. فعالیت‌های ساختمانی، فعالیت‌های مدنی، حرکت خودروها در معابر عمومی و اصطکاک لاستیک با آسفالت، از جمله مؤلفه‌های دیگری است که باعث افزایش ذرات کوچکتر از دوونیم میکرون می‌شود.»
آقای درویش دربارۀ نقش خودروها در افزایش آلودگی هوا در شهرهای ایران و بویژه تهران گفت: «یکی از پژوهش‌هایی که شرکت کنترل کیفیت هوای تهران انجام داده، می‌گوید ۶۰.۸ درصد این ذرات، از وسایل حمل‌ونقل موتوری متحرک دارد ایجاد می‌شود؛ ۸۱.۷ درصد گازهای آلاینده هم از وسایل حمل‌ونقل متحرک با پایه سوخت فسیلی دارد ایجاد می‌شود. متاسفانه کیفیت سوخت نسبت به سال‌های قبل به مراتب دارد بدتر می‌شود و کیفیت خودروها نیز همین طور. بخش قابل توجهی از خودروها در ایران، فرسوده هستند که مطابق قانون هوای پاک باید جمع‌آوری می‌شدند اما این کار انجام نشده.»
او همچنین بر این نکته تاکید دارد که «میانگین مصرف سوخت هر ایرانی در روز به حدود یک لیتر رسیده و این رقم برای گازوئیل هم ۸۸صدم لیتر است. در صورتی که میانگین‌های جهانی نصف این رقم است. ما به دلیل افت کیفیت شدید خودروهایی که استفاده می‌کنیم، مجبوریم بنزین و گازوئیل بیشتری استفاده کنیم. خود کیفیت خودروها هم سبب شده تا میانگین مصرف سوخت در هر صد کیلومتر بیشتر از استاندارهای جهانی باشد.»
این «عضو هیأت علمی بازنشسته در مؤسسۀ تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور» دربارۀ سایر علل آلودگی هوا در شهرهای ایران گفت: «باید شرایط حاد ناشی از بیابانی‌تر شدن وضعیت کشور، خشکسالی‌های شدید، نابودی پوشش‌های گیاهی، خطر جهان‌گرمایی و تغییرات اقلیمی را هم اضافه کنیم. همۀ این عوامل دست به دست هم داده‌اند تا چنین اتفاقی بیفتد. ناترازی انرژی و کمبود گاز برای نیروگاه‌های حرارتی و کارخانه‌ها هم سبب شده مازوت بیشتری استفاده شود و متاسفانه به رغم اینکه مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی در مطالعه‌ای که انجام داد، همۀ شانزده نهاد موثر در قانون هوای پاک را به ترک فعل متهم کرد، و به‌رغم اینکه دو تن از مقامات عالی کشور، یعنی معاون وقت محیط زیست انسانی سازمان محیط زیست و معاون وزیر نیرو به دلیل ترک فعل سه سال انفصال خدمت هم گرفتند، اما عملا اتفاقی نیفتاده و ما هر سال شاهد بدتر شدن وضعیت آلودگی هوا هستیم. آلودگی هوا الان دیگر فقط مختص کلان‌شهرها نیست و در اغلب مناطق کشور، از شمال تا جنوب، گسترده شده است.»
قانون هوای پاک شبیه سند چشم‌انداز بیست‌سالۀ کشور شده است
آقای درویش در پاسخ به این سؤال که راه کاهش آلودگی هوا در شهرهای ایران چیست، چنین گفت: «به نظر من وقتی که قانون هوای پاک وجود دارد، ما باید عزم‌مان را جزم کنیم این قانون تحت هر شرایطی و به هر قیمتی اجرا شود. متاسفانه قانون هوای پاک شبیه سند چشم‌انداز بیست‌سالۀ کشور شده است؛ سندی که امسال سال آخرش بود و بر اساس آن قرار بود ما کشور اول منطقه باشیم اما متاسفانه وضعیت‌مان از بیست سال قبل هم بدترشده. همچنین سند ملی امنیت غذایی، که الان دوسال‌ونیم از تصویبش می‌گذرد و بر اساس آن قرار بود مصرف آب در بخش کشاورزی سالی ۱۰ درصد کم شود ولی در طول این دو سال و نیم هیچ اتفاق موثری نیفتاده و ناترازی منابع آبی کاهش پیدا نکرده و برآورد خوشبینانه می‌گوید از مرز صدوپنجاه‌ویک‌ونیم میلیارد متر مکعب هم گذشته است. این قانون‌ها، قوانین خوبی هستند به شرط اینکه همه اجرای آن‌ها را مطالبه کنند. نمایندگان مجلس شورای اسلامی باید در صدر مطالبه‌گران باشند و باید این پرسش را مطرح کنند که چرا این قوانین اجرا نمی‌شوند.»