روزنامه نیویورک تایمز در مقاله‌ای به تبعات جنگ ایران و اسرائيل می‌پردازد و استدلال کرده که حکومت مذهبی در تهران تلاش می‌کند با بازسازی اسطوره‌های ملی و سرودهای میهنی، خشم عمومی ناشی از جنگ را به حمایت داخلی تبدیل کند.
آگهی
در این مقاله آمده است: مراسم، همه نشانه‌های معمول عاشورا را داشت؛ آیین عزاداری شیعیان در ایران. جمعیت سیاه‌پوش زانو زده بودند و با هم سینه می‌زدند. در این میان، همان‌طور که ویدیوهای مراسم نشان می‌داد، علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی، کسی را که مشغول نوحه‌خوانی بود به خود فراخواند و چیزی در گوشش گفت.
خواننده با لبخندی روی لب شروع به خواندن آهنگی کرد که تا چند هفته پیش، در مراسم مذهبی جمهوری اسلامی کاملاً نامأنوس و بعید بود: سرود ملی‌گرایانه‌ی «ای ایران، ایران».
او خواند: «در روح و جان من می‌مانی؛ ای وطن»، و جمعیت با او هم‌خوانی کردند. «نفرین بر دلی که برای تو نلرزد.»
ایران از جنگی با اسرائیل به‌شدت آسیب دیده بیرون آمده است: پدافندهای نظامی‌اش نابود شده، برنامه هسته‌ای‌اش ضربه خورده و جمعیتش، در پی تلفات سنگین غیرنظامی در جریان جنگ دوازده‌روزه، در شوک و اندوه است.
اما در دل این چشم‌انداز تیره، رهبران کشور فرصتی دیده‌اند. خشم عمومی از حملات، موجی از احساسات میهن‌پرستانه را برانگیخته و حکومت تلاش می‌کند این خشم را به لحظه‌ای ملی تبدیل کند تا پایه‌های قدرت خود را، در شرایط دشوار اقتصادی و سیاسی، تقویت کند.
بازگشت به اسطوره‌های باستانی
نتیجه، بازگشت به اسطوره‌ها و نمادهای ملی است که زمانی قلمرو ملی‌گرایان سکولار ایران بود نه حکومتی مذهبی که اغلب از میراث پیشااسلامی فاصله می‌گرفت.
در شهر باستانی شیراز، بیلبوردی بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر اسرائیل را زانو‌زده در برابر تندیس شاپور اول، پادشاه ساسانی قرن سوم میلادی، نشان می‌دهد؛ تصویری الهام‌گرفته از نقش‌برجسته‌ای در ویرانه‌های تخت‌جمشید.
در میدان ونک تهران، مرکز خرید پررفت‌وآمد پایتخت، بیلبوردی از آرش کمانگیر نصب شده؛ اسطوره‌ای ملی که محبوبیت فراوانی در بین ملی‌گرایان ایرانی دارد. حالا در کنار تیرهای آرش، موشک‌های جمهوری اسلامی هم تصویر شده‌اند.
«ترکیب هویت شیعه و ناسیونالیسم ایرانی»
محسن برهانی، استاد حقوق دانشگاه تهران و تحلیلگر سیاسی در گفتگو با نیویورک تایمز می‌گوید: «ما شاهد تولد ترکیبی از هویت شیعه و ناسیونالیسم ایرانی هستیم و این نتیجه حمله به ایران است.»
با نبود نظرسنجی‌های معتبر از افکار عمومی، میزان اثرگذاری این موج میهن‌پرستی محل بحث میان ایرانیان و تحلیلگران است.
برخی از ایرانی‌ها تردید دارند که این ناسیونالیسم جدید محبوبیت حکومت را افزایش دهد. آن‌ها می‌گویند این فقط بازتابی از خشم گسترده مردم از حملات اسرائیل و آمریکاست.
پیش از حمله اسرائیل، برخی تحلیلگران انتظار ناآرامی داخلی در تابستان امسال را داشتند: هم‌زمان با بحران اقتصادی، منابع آب، برق و سوخت در کشور دچار مشکل شده بود و گرمای هوا نیز به اوج رسیده بود.
اما به نظر می‌رسد جنگ اثری معکوس داشته است. حالا برخی ایرانیان حاضرند محدودیت‌های بیشتری را تحمل کنند، از جمله محدودیت‌های شدیدتر اینترنت. حکومت ایران همچنین کارزار گسترده‌ای را علیه آنچه «نفوذی‌ها و جاسوسان» می‌نامد آغاز کرده؛ اما گروه‌های حقوق بشری می‌گویند این سرکوب مخالفان و اقلیت‌ها را نیز دربر گرفته است.
«مردم نمی‌خواهند تغییر داخلی را بیگانگان رقم بزنند»
در پی حملات، دونالد ترامپ و بنیامین نتانیاهو مردم ایران را به قیام علیه حکومت فراخواندند. اما حتی برخی منتقدان جمهوری اسلامی نیز می‌گویند در این شرایط نمی‌توانند از اعتراض حمایت کنند.
«مردم نمی‌خواهند تغییر داخلی را بیگانگان رقم بزنند.» این را لیدا، کارمند ساکن تهران، در پیامی صوتی به نیویورک‌تایمز گفت. او به‌دلیل هشدارهای امنیتی حکومت، خواست نام کاملش فاش نشود.
او ادامه داد: «این‌که کشوری بیاید و به خاک ما تجاوز کند و تأسیسات هسته‌ای‌مان را بزند، برخلاف غرور ملی من است. درست است که این برنامه هسته‌ای نه آرزو و نه هدف من است ولی در نهایت بخشی از خاک و سرزمین من است.»
استفاده تاریخی جمهوری اسلامی از نمادهای ملی
این اولین‌بار نیست که رهبران جمهوری اسلامی در زمان بحران، به ناسیونالیسم یا نمادهای سنتی تکیه می‌کنند.
به‌گفته مورخان، در پایان جنگ ایران و عراق در دهه ۱۹۸۰ نیز رهبران انقلابی ایران بارها به لحن ملی‌گرایانه روی آوردند.
اما به‌گفته کارشناسان، وسعت و عمق تلاش کنونی برای بسیج جمعیت بی‌سابقه است.
علی انصاری، بنیان‌گذار مؤسسه مطالعات ایرانی در دانشگاه سنت‌اندروز، می‌گوید: «رهبران انقلاب فهمیده‌اند که وقتی اوضاع سخت می‌شود، باید عمیقاً وارد گفتمان ناسیونالیستی شد تا مردم را گرد هم آورد. آن‌ها می‌خواهند از جنگ برای ایجاد همبستگی ملی استفاده کنند؛ چیزی که سال‌ها از دست رفته بود.»
ترکیب عزاداری‌های مذهبی با سرودهای میهنی
این رویکرد، در حالی به‌چشم آمد که کشور وارد ماه محرم در اواخر ژوئن شد؛ ماه عزاداری در اسلام شیعه که حدود یک ماه به طول می‌انجامد.
روز عاشورا، دهمین روز این ماه، زمانی است که شیعیان برای امام حسین، نوه پیامبر اسلام، عزاداری می‌کنند.
امسال، مداحان مذهبی در ایران سیاست را وارد این آیین‌ها کردند. در مراکز خرید شهر یزد، آن‌ها آیات مذهبی را با ترانه‌هایی میهنی ترکیب کردند که پیش‌تر ممنوع بودند؛ از جمله نسخه مذهبی‌شده سرودی که در جنگ جهانی دوم سروده شده بود و با دوره حکومت پهلوی پیوند داشت؛ همان حکومت پادشاهی‌ای که انقلاب ۱۹۷۹ ایران آن را سرنگون کرد.
مخالفت خانواده تورج نگهبان
برخی ایرانی‌ها، از جمله خانواده تورج نگهبان، شاعر ترانه «ای ایران، ایران» از این ترکیب ناسیونالیستی-مذهبی استقبال نکردند. مداحی که این سرود را در برابر آیت‌الله خامنه‌ای خواند، عباراتی مذهبی مانند «ایران کربلا» و «ایران عاشورا» را در آن گنجاند.
نگهبان، که منتقد جمهوری اسلامی بود، در سال ۲۰۰۸ در تبعید در لس‌آنجلس درگذشت.
خانواده‌اش در پستی در اینستاگرام نوشتند: «سال‌ها صدای ما را خاموش کردید. نام ما را از کتاب‌ها و رسانه‌ها پاک کردید. حالا که دیگر چیزی برای فریاد زدن ندارید، همان سرودهایی را می‌خوانید که به آن‌ها نفرین می‌فرستادید. ناسیونالیسم واقعی از کف خیابان می‌آید، نه از تریبون دولتی»
چشم‌انداز مبهم پیش‌رو
برخی ایرانیان، از جمله محسن برهانی، استاد دانشگاه تهران، می‌گویند گرایش جمهوری اسلامی به ناسیونالیسم نشان می‌دهد که دین دیگر به‌تنهایی نمی‌تواند جمعیت ۹۰ میلیونی ایران، به‌ویژه نسل‌های جوان را بسیج کند.
برخی دیگر معتقدند استفاده گسترده از ترانه‌های میهنی در مراسم عاشورا، بیان تازه و اصیلی از میهن‌دوستی ایرانی به وجود آورده است.
شهرزاد، دانشجوی دانشگاهی در تهران، این تغییر را «ناسیونالیسم مهندسی‌شده» توصیف کرد.او در پیامی صوتی به نیویورک تایمز می‌گوید: «ناسیونالیسم واقعی از خیابان می‌آید، از اعتراض، از درد مشترک، نه از تریبون‌های دولتی.»
حتی اگر جنگ ــ و موج ناسیونالیسم پس از آن به حکومت کمک کرده باشد تا کنترل خود را حفظ کند، برخی تردید دارند که این وضعیت چقدر دوام خواهد داشت. علی انصاری در این خصوص می‌گوید: «وقتی گردوغبار فرو بشنید و مردم شروع به سؤال پرسیدن نمایند می‌بینند که هنوز آب نیست، کبود گاز است و برق مدام قطع می‌شود.»
تلویزیون فارسی یورونیوز را از یوتیوب تماشا کنید
او در ادامه می‌افزاید: «همه‌چیز وابسته به این است که کشور بتواند یک بازسازی اقتصادی داشته باشد. چیزی که حکومت توان انجام آن‌را ندارد.»