ولادیمیر پوتین، رئیس جمهوری روسیه قرار است با همتای آمریکایی خود در بوداپست، پایتخت مجارستان دیدار کند. تحریم‌های اعمالی اتحادیه اروپا و حکم بازداشت صادر شده علیه او از سوی دادگاه کیفری بین‌المللی، این سوال را مطرح می‌کند که دیدار او با دونالد ترامپ در خاک اتحادیه اروپا چگونه ممکن است؟
آگهی
پوتین و ترامپ پس از یک تماس تلفنی طولانی در پنجشنبه‌ای که گذشت توافق کردند که در آینده نزدیک در کشوری در اتحادیه اروپا در «پایتخت ناتو» با هدف پایان دادن به جنگ روسیه و اوکراین دیدار و گفتگو کنند.
آین که آیا این این دیدار صورت می‌گیرد یا نه، هنوز قطعی نشده است، اما خود این خبر موجی از شوک در سراسر پایتخت‌ها اتحادیه اروپا به وجود آورد، چرا که این سفر اگر انجام شود اولین ورود پوتین به خاک اتحادیه اروپا از اوایل سال ۲۰۲۰ میلادی به این سو خواهد بود، ورودی که تلاش غرب برای منزوی او را زیر سوال خواهد برد.
اما فراتر از معادلات ژئوپلیتیک که موتور محرکه این ابتکار عمل است و تدارکات پیچیده‌ای که با برگزاری نشستی با این بزرگی و پیامد همراه است، یک سوال اساسی مطرح می‌شود: آیا پوتین واقعاً می تواند وارد اتحادیه اروپا شود؟ دستکم دو سناریو محتمل است.
تحریم‌های اتحادیه اروپا
بلافاصله پس از آنکه نیروهای روس از مرزهای اوکراین عبور کردند و مسکو به سمت کی‌یف لشکرکشی کرد، اتحادیه اروپا شتابان تحریم‌های مختلفی را برای تضعیف ماشین جنگی کرملین اعمال کرد.
کشورهای عضو اتحادیه اروپا همزمان با تصمیمات زیادی که گرفتند، صدها مقام بلندپایه روسیه را که مسئول برنامه ریزی و ناظر بر حمله روسیه به اوکراین بودند، تحریم کردند. این لیست سیاه شامل ممنوعیت سفر به بلوک و مسدود کردن دارایی‌های مقامات روس بود.
پوتین و سرگئی لاوروف، وزیر امور خارجه او از مقامات ارشدی بودند که هدف گرفته شدند. این تصمیم و تحریم ظاهرا محتاطانه گرفته شد چرا که فقط دارایی‌های آنها مسدود شد. این اقدام نمادین با توجه به مبهم بودن ثروت پوتین گرفته شد و ممنوعیت سفر برای حفظ ارتباطات دیپلماتیک، اعمال نشد.
به گفته جوزپ بورل، رئیس دستگاه سیاسی وقت اتحادیه اروپا، پوتین سومین رهبر جهانی بود که شخصاً توسط این اتحادیه تحریم شد. الکساندر لوکاشنکو، رئیس جمهوری بلاروس و بشار اسد، رئیس جمهوری وقت سوریه دو چهره دیگر بودند که پیش تر تحریم شده بودند.
پس پوتین خواهد توانست در مجارستان فرود آید و با ترامپ دیدار و گفتگو کند.
با این حال، یک مانع دیگر وجود دارد: اتحادیه اروپا به عنوان بخشی از تمهیدات در نظر گرفته شده و تحریم‌های گسترده، عملا حریم هوایی خود را به روی هواپیماهای روسی بسته است.
به گفته آژانس ایمنی هوانوردی اتحادیه اروپا (EASA)، این ممنوعیت پرواز شامل هواپیماهای اداره شده توسط شرکت‌های هواپیمایی روسی، ثبت شده در روسیه و متعلق یا اجاره شده توسط هر شخص یا نهاد روسی، و همچنین پروازهای «غیر برنامه‌ریزی شده» که می‌توانند شهروندان روس را به جلسات تجاری یا مقاصد تعطیلی در اتحادیه اروپا منتقل کنند، می‌شود.
اما در تصمیمات و مقرارت وضع شده چندین استثنا در نظر گرفته شده است، مانند فرود اضطراری یا پروازهایی با اهداف بشردوستانه. علاوه بر این، کشورهای عضو می‌توانند مورد به مورد معافیت خود را اعطا و اعمال کنند.
سرگئی لاوروف سال گذشته در سفری بسیار بحث برانگیز برای حضور در نشست سازمان امنیت و همکاری اروپا (OSCE) وارد مالت شد که جزو اتحادیه اروپاست. وزیر خارجه روسیه مجبور بود تا زمانی که به این کشور جزیره‌ای اتحادیه اروپا برسد، یک دور هفت ساعته در آسمان بزند و سرانجام به دلایل دیپلماتیک به او اجازه فرود داده شود.
ماریا زاخاروا، سخنگوی لاوروف اما که تحت ممنوعیت سفر و دارایی‌اش مسدود شده است بدنبال اعتراض برخی از کشورهای عضو اتحادیه اروپا شامل معافیت نشد و اجازه ورود به حریم هوایی اتحادیه را نیافت.
اکنون پوتین دو گزینه پیش روی خود دارد: او برای ورود به مجارستان یا می‌بایست از طریق کشورهای غرب بالکان که خواهان پیوستن به اتحادیه هستند وارد بوداپست شود، یا این که از مسیر کوتاه‌تری و از آسمان عضوی از اتحادیه اروپا، مثل لهستان یا اسلواکی که احتمالاً گزینه‌ای آسان خواهد بود.
گزینه دیگر می‌تواند شامل پرواز بر فراز دریای سیاه و رومانی باشد. بوداپست اما همزمان متحد قوی کی‌یف و میزبان یک گروه چند ملیتی از ناتو است.
کمیسیون اتحادیه اروپا که بر اجرای تحریم ها نظارت دارد، از «هر گامی که منجر به صلح عادلانه و پایدار برای اوکراین شود» استقبال اما تعهد به تسهیل نشست آینده را بر گردن نمی‌گیرد.
باید منتظر بود و دید که ترامپ چه اهرم فشاری را برای اطمینان از برگزاری نشست خود با پوتین در خاک اتحادیه اروپا به کار خواهد بست یا این که گزینه دیدار در بوداپست، در گفتگوی روسای جمهوری آمریکا و روسیه نهایی و تصمیمش گرفته شده است.
قدم زدن دوباره پوتین بر خاک اروپا به خودی خود و پس از سالها یک پیروزی برای رهبر روسیه خواهد بود و لحظه‌ای دلهره آور برای اتحادیه‌ای که می‌بایست دیدار ترامپ و پوتین را در پایتخت یکی از اعضای خود به نظاره بنشیند، در بوداپستی که همواره سنگی بر سر راه حمایت اتحادیه اروپا از اوکراین نهاده است.
اما ممانعت از سفر پوتین به بوداپست هم گزینه مطلوبی برای اتحادیه اروپا نخواهد بود. چرا که مسکو آن را این گونه رسانه‌ای خواهد کرد که این اتحادیه اروپا است که به جای صلح درقاره سبز به دنبال رویارویی با روسیه است. بی شک موضع کی‌یف در خصوص برگزاری این دیدار در بوداپست تأثیرگذار خواهد بود و اختلاف بروکسل با مسکو را تعدیل خواهد کرد.
حکم بازداشت دادگاه کیفری بین‌المللی
علاوه بر تحریم‌های اتحادیه اروپا که مستقیماً قابل اجرا هستند، پوتین تحت حکم بازداشت دادگاه کیفری بین‌المللی (ICC) مستقر در لاهه قرار دارد.
پوتین و ماریا آلکسیونا لوووا، کمیساریای حقوق کودکان، متهم به تبعید و انتقال ده‌ها هزار کودک اوکراینی از مناطق اشغالی به روسیه هستند که جنایت جنگی محسوب می‌شود.
نه روسیه و نه ایالات متحده آمریکا عضو دادگاه کیفری بین‌المللی دادگاه نیستند و بنابراین صلاحیت آن را به رسمیت نمی شناسند. کرملین هم در واکنش به حکم این دادگاه، برای دادستان کل آن، حکم بازداشت صادر کرده است.
در همین حال، تمام کشورهای اتحادیه اروپا «اساسنامه رم» را امضا کرده‌اند و به طور پیش فرض انتظار می‌رود از ارزش‌های آن دفاع کنند.
اوایل سال جاری، مجارستان اولین عضو اتحادیه اروپا بود که در واکنش به حکم بازداشت بنیامین نتانیاهو، نخست وزیر اسرائیل از سوی دادگاه کیفری بین‌المللی، از قصد خود برای خروج از این دادگاه سخن گفت. بوداپست همچون واشنگتن مخالف صدور حکم بازداشت برای نتانیاهو بود.
این تصمیم دولت مجارستان، اندکی پس از آنکه ویکتور اوربان، نخست وزیر، نتانیاهو را در بوداپست پذیرفت و آشکارا حکم بازداشت وی را نادیده گرفت، اعلام شد.
اما خروج مجارستان از این دادگاه کیفری بین‌المللی تا ژوئن ۲۰۲۶ میلادی، یک سال پس از ارائه این درخواست بوداپست، اجرایی نخواهد شد. در دوره گذار، هر کشور عضو همچنان متعهد به احکام این دادگاه است.
یک سخنگوی دادگاه کیفری بین‌المللی به یورونیوز گفت که «خروج از این دادگاه هیچ تاثیری بر دادرسی در حال انجام یا هر موضوعی که پیش از تاریخ اعمال خروج توسط دادگاه مورد بررسی قرار گرفته بوده است، ندارد.»
هنگامی که کشورها نگرانی در همکاری با دادگاه دارند، ممکن است به روشی به موقع و کارآمد با دادگاه مشورت کنند. با این حال، این وظیفه دولت‌ها نیست که به طور یکجانبه صحت تصمیمات دادگاه را تعیین و تایید کنند.
از همه مهمتر، دادگاه کیفری بین‌المللی فاقد ابزاهایی برای اجرای احکامی است که صادر می‌کند. تشکیلات این دادگاه منحصراً به حسن نیت دولت‌ها متکی است. سال گذشته، مغولستان که یکی از اعضای دادگاه کیفری بین‌المللی است، پس از اینکه میزبان پوتین در دیداری رسمی بود، با انتقاد اتحادیه اروپا روبرو شد.
سناریوی مشابه زمانی رخ داد که ویکتور اوربان در ماه آوریل گذشته در بوداپست میزبان نتانیاهو شد.
یک دیپلمات ارشد اتحادیه اروپا به شرط ناشناس بودن به یورونیوز گفت: «اگر پوتین (در بوداپست) فرود آید، دستگیری او باید منطقی باشد. اما هیچ کس تعجب نخواهد کرد که چرا مجارها پوتین را دستگیر نمی‌کنند. این اولین بار نیست که مجارستان تعهدات در قبال احکام دادگاه کیفری بین‌المللی را نقض می کند. بنابراین، بله، مشکل است.»
یکی از دردسرهای عمده دادگاه کیفری بین‌المللی، مصونیت دیپلماتیک است.
از یک طرف، ماده ۲۷ اساسنامه رم می‌گوید که قوانین برای همه افراد «بدون هیچ تمایزی و صرف‌نظر از درجه و مقام» اعمال می‌شود، از جمله برای سران دولت‌ها و هر حکومتی، و از سوی دیگر، مادهٔ ۹۸ است که می‌گوید کشورها در صورتی نمی‌توانند به اجرای حکم بازداشت اقدام کنند که این کار تعهد آنها به رعایت مصونیت یک کشور غیرعضو را نقض کند.
محمود ابواسل، معاون دادگاه کیفری بین‌المللی در لاهه، در ماه آوریل به یورونیوز گفت که «اگر قوانین داخلی یک کشور بگوید که آنها نمی‌توانند رئیس دولتی را دستگیر کنند و رئیس دولت مصونیت دارد، مسلماً این گفته صادق است.»
با این حال، وظیفه آن دولت خاص نیست که این تصمیم را به تنهایی بگیرد. باید با دادگاه کیفری بین‌المللی مشورت کند و رای دادگاه ممکن است بر این باشد که مصونیت به هر دلیلی اعمال نمی‌شود.»
و پایان سخن این کهفرانسه همزمان با اعلام حمایت خود از دادگاه کیفری بین‌المللی اعلام کرد که نمی‌تواند نتانیاهو را دستگیر کند چرا که اسرائیل اساسنامه رم را امضا نکرده است. مجارستان اکنون می‌تواند استدلال مشابهی را مطرح کند. در واقع، بوداسپ قبلاً وعده عبور امن برای پوتین را داده است.