دانشمندان همچنان در حال بررسی علل بالقوه و درمان‌های ممکنِ بیماری‌های خودایمنی هستند. در این مطلب نکاتی را که باید بدانید می‌خوانید.
سیستم ایمنی ما روی تاریک هم دارد: قرار است با مهاجمان بجنگد تا سالم بمانیم، اما گاهی به ما پشت می‌کند و به سلول‌ها و بافت‌های خودمان حمله می‌کند.
آنچه «بیماری‌های خودایمنی» نامیده می‌شود می‌تواند تقریباً هر بخش از بدن و ده‌ها میلیون نفر را تحت تأثیر قرار دهد. این بیماری‌ها گرچه در زنان شایع‌ترند، ممکن است سراغ هر کسی بروند، بزرگسال یا کودک، و روند آنها رو به افزایش است.
پژوهش‌های جدید امید درمان‌هایی را زنده کرده که فراتر از کاهش علائم می‌روند. ده‌ها کارآزمایی بالینی در حال آزمودن راه‌هایی برای بازبرنامه‌ریزی سیستم ایمنیِ مختل‌شده‌اند.
پیشروترین روش، درمان سرطان موسوم به CAR-T است که تاکنون در مراحل اولیه علیه لوپوس، میوزیت و برخی بیماری‌های دیگر موفقیت‌های امیدوارکننده‌ای داشته. این درمان سلول‌های B سیستم ایمنی را، هم سلول‌های سرکش و هم سلول‌های طبیعی، از بین می‌برد و نظریه این است که سلول‌های بازگشتی سالم‌تر خواهند بود.
پژوهشگران دیگری نیز به دنبال راه‌هایی هستند که دست‌کم آغاز بیماری‌های خودایمنیِ در حال شکل‌گیری را به تأخیر بیندازند؛ انگیزه‌بخش این تلاش‌ها دارویی است که می‌تواند پیش از آنکه علائم دیابت نوع ۱ بروز کند، کمی زمان بخرد.
«احتمالاً این هیجان‌انگیزترین دوره‌ای است که تاکنون در حوزه خودایمنی تجربه کرده‌ایم»، دکتر آمیت سکزنا، روماتولوژیست در NYU Langone Health در ایالات متحده گفت.
در ادامه چند نکته مهم می‌آید.
بیماری‌های خودایمنی چیست؟
اینها بیماری‌های مزمنی هستند که شدتشان از خفیف تا تهدیدکننده زندگی متغیر است؛ بیش از ۱۰۰ نوع با نام‌های متفاوت، بسته به اینکه چگونه و کجا آسیب می‌زنند. آرتریت روماتوئید و آرتریت پسوریاتیک به مفاصل حمله می‌کنند. بیماری شوگرن به خشکی چشم و دهان شناخته می‌شود.
میوزیت و میاستنی گراویس به شکل‌های متفاوتی باعث ضعف عضلات می‌شوند؛ دومی با حمله به نحوه انتقال پیام‌های عصبی به عضلات. لوپوس علائم بسیار متنوعی دارد؛ از راش پروانه‌ای‌شکل روی صورت، درد مفاصل و عضلات و تب گرفته تا آسیب به کلیه‌ها، ریه‌ها و قلب.
این بیماری‌ها دمدمی هم هستند: حتی بیمارانی که برای مدت طولانی حال خوبی دارند ممکن است ناگهان دچار عود شوند، بی‌آنکه دلیل روشنی داشته باشد.
چرا تشخیص بیماری‌های خودایمنی دشوار است
بسیاری از آنها با علائم مبهمی شروع می‌شوند که می‌آیند و می‌روند یا شبیه دیگر بیماری‌ها هستند. موارد زیادی هم علائم مشترک دارند؛ مثلاً آرتریت روماتوئید و شوگرن می‌توانند به اعضای حیاتی آسیب بزنند.
تشخیص ممکن است به انجام چندین آزمایش نیاز داشته باشد؛ از جمله آزمایش‌های خونی برای شناسایی آنتی‌بادی‌هایی که به‌اشتباه به بافت سالم می‌چسبند. تشخیص معمولاً بر علائم متمرکز است و شامل کنار گذاشتن علل دیگر می‌شود.
بسته به بیماری، ممکن است سال‌ها طول بکشد و بیمار نزد چندین پزشک برود تا سرانجام کسی سرنخ‌ها را کنار هم بگذارد.
تلاش‌هایی برای بهبود روند تشخیص در جریان است: انجمن ملی ام‌اس در حال آموزش پزشکان درباره دستورالعمل‌های تازه‌به‌روزشده برای ساده‌سازی تشخیص اسکلروز چندگانه (ام‌اس) است.
سیستم ایمنی چگونه از تعادل خارج می‌شود
سیستم ایمنی انسان ارتشی پیچیده است؛ نگهبانانی برای شناسایی تهدیدهایی مثل میکروب‌ها یا سلول‌های سرطانی دارد، سربازانی متنوع برای حمله به آنها، و سلول‌های تنظیم‌کننده که پس از رفع خطر، اوضاع را آرام می‌کنند. نکته کلیدی این است که بتواند میان «بیگانه» و «خودی» تمایز بگذارد؛ چیزی که دانشمندان آن را تحمل می‌نامند.
گاه سلول‌های ایمنی یا آنتی‌بادی‌های گیج از سد می‌گذرند یا سلول‌های تنظیم‌کننده پس از نبرد قادر به آرام‌سازی نیستند. اگر سیستم نتواند مشکل را شناسایی و اصلاح کند، بیماری‌های خودایمنی به‌تدریج شکل می‌گیرند.
بیماری‌های خودایمنی معمولاً با یک محرک آغاز می‌شوند
اغلب بیماری‌های خودایمنی، به‌ویژه در بزرگسالان، ناشی از نقص ژنی مشخصی نیستند. در عوض، ترکیبی از ژن‌هایی که بر کارکردهای ایمنی اثر می‌گذارند می‌تواند افراد را مستعد کند.
دانشمندان می‌گویند سپس یک محرک «محیطی» مانند عفونت، سیگار کشیدن یا آلاینده‌ها لازم است تا بیماری را به جریان بیندازد.
دانشمندان در حال تمرکز بر ابتدایی‌ترین محرک‌های مولکولی هستند. برای نمونه، گلبول‌های سفید موسوم به نوتروفیل‌ها نخستین پاسخ‌دهندگان به نشانه‌های عفونت یا آسیب‌اند؛ اما ناهنجاری در فعالیت بیش از حد آنها مظنون به ایفای نقشی کلیدی در لوپوس، آرتریت روماتوئید و دیگر بیماری‌هاست.
پژوهش‌های جدید ارتباط یک ویروس با لوپوس را نشان می‌دهد
در میان محرک‌های عفونی، دانشمندان پیشتر می‌دانستند ویروس اپشتین بار می‌تواند برخی افراد را در مسیر ابتلا به ام‌اس قرار دهد و شواهد تازه آن را به لوپوس هم مرتبط می‌دانند.
تقریباً همه تا اوایل بزرگسالی به این ویروس مبتلا می‌شوند و پس از عفونت اولیه، ویروس به‌صورت غیرفعال در بدن پنهان می‌ماند.
پژوهشگران دانشگاه استنفورد دریافتند یکی از مخفیگاه‌های ویروس در بخش بسیار کوچکی از سلول‌های B سیستم ایمنی است. آنان دیدند که گاهی در برخی افراد، ویروس بعضی سلول‌های B را به حالت التهابی می‌راند و می‌تواند زنجیره‌ای از واکنش خودایمنی را برانگیزد.
این تحقیق توضیح نمی‌دهد چرا ۹۵ درصد بزرگسالان به اپشتین بار آلوده شده‌اند اما تنها بخش کوچکی از جمعیت دچار لوپوس می‌شود. با این حال، سرنخ تازه‌ای است از اینکه عفونت‌ها چگونه می‌توانند اثری پایدار بر سیستم ایمنی بگذارند.
زنان بیشترین خطر ابتلا به بیماری‌های خودایمنی را دارند
حدود چهار نفر از هر پنج بیمار خودایمنی زن هستند و بسیاری از آنان جوان‌اند. گمان می‌رود هورمون‌ها نقشی داشته باشند.
همچنین، زنان دو کروموزوم X دارند و مردان یک X و یک Y. برخی پژوهش‌ها نشان می‌دهد اختلال در نحوه خاموش‌کردن کروموزوم X اضافی در سلول‌های زنانه می‌تواند آسیب‌پذیری زنان را افزایش دهد.
اما مردان نیز از بیماری‌های خودایمنی رنج می‌برند. یک بیماری به‌ویژه شدید به نام سندرم VEXAS تا سال ۲۰۲۰ شناخته نشده بود. این سندرم عمدتاً مردان بالای ۵۰ سال را درگیر می‌کند و علاوه بر علائم معمول خودایمنی می‌تواند باعث لخته خون، تنگی نفس و تعریق شبانه شود.
برخی جمعیت‌ها نیز خطر بالاتری دارند. برای نمونه، لوپوس در زنان سیاه‌پوست و اسپانیایی‌تبار شایع‌تر است. خطر ام‌اس در اروپایی‌های شمالی از دیگر گروه‌ها بیشتر است.
درمان بیماری‌های خودایمنی پیچیده است
به‌گفته شرکت پژوهش‌های سرمایه‌گذاری Morningstar، بازار جهانی درمان‌های بیماری‌های خودایمنی سالانه ۱۰۰ میلیارد دلار (۸۷ میلیارد یورو) ارزش دارد. این رقم شامل ویزیت‌های پزشکی و چیزهایی مانند زمان از دست‌رفته در محل کار نمی‌شود، با توجه به اینکه درمان مادام‌العمر است.
تا چندی پیش، برای بسیاری از بیماری‌های خودایمنی جز استروئیدهای دوز بالا و داروهای سرکوب‌کننده گسترده سیستم ایمنی چیز زیادی برای ارائه وجود نداشت؛ با عوارضی از جمله افزایش خطر عفونت و سرطان.
امروز برخی گزینه‌های تازه، مولکول‌های خاص را هدف می‌گیرند و تا حدی کمتر باعث تضعیف ایمنی می‌شوند. با این حال، برای بسیاری از بیماری‌های خودایمنی، درمان همچنان مبتنی بر آزمون و خطاست و راهنمایی اندکی برای تصمیم‌گیری بیماران وجود دارد.