چرا یوزپلنگ ایرانی با وجود حمایت‌های مالی سازمان‌های بین‌المللی همچنان سرنوشتی مبهم دارد؟

طی چند ماه اخیر اخباری متفاوت از یوزپلنگ آسیایی در رسانه‌های ایران و جهان منتشر شده است. 

ابتدا اخباری امیدوار کننده حاکی از جفت‌گیری دو یوز «ایران و فیروز» در پارک ملی توران در استان سمنان و سپس سه قلوزایی «ایران» در پی سزارین صحرایی؛ و پشت سر آن اخباری که شگفتی و سپس تاثر خوانندگان را برمی‌انگیخت. از جمله اشتباه کارشناسان برای تعیین جنسیت توله یوزها، مرگ دو توله یوز، عدم دسترسی به «شیر باکیفیت» برای توله یوزها، بیماری تنها تولۀ باقیمانده، پذیرفته نشدن توله‌ها توسط مادر و درنهایت عفونت «ایران» مادر آنها.

همزمان با انتشار این اخبار نیز انتقادات و هشدارهای گسترده‌ای از سوی اصحاب فن و حافظان محیط زیست منتشر می‌شد؛ از انتقاد به سزارین زودرس و صحرایی «ایران» و هشدار درباره احتمال عفونت و ناباروری او در آینده گرفته تا استفاده از کادر «یوز ندیده» برای انجام عمل سزارین و نگهداری از توله‌ها.

درنهایت نیز پس از مرگ دومین توله یوز، حسن اکبری معاون محیط‌ زیست طبیعی و تنوع‌زیستی سازمان حفاظت محیط‌ زیست، بخشی از خطاها را پذیرفت و در جریان یک گفتگوی تلویزیونی اعلام کرد که «بخشی از این فرایند با خطای ما همراه بود و آن را می‌پذیریم؛ ما در این پروسه تجربه نداشتیم و داممپزشکان نیز مرتکب خطاهایی شدند».

او همچنین تایید کرد که این سازمان «نگه‌دارندۀ تخصصی یوزپلنگ» ندارد و پیش‌بینی نیز نمی‌کرد که برای تولد توله‌ها نیاز به عمل سزارین باشد.

مجموع این حوادث که برای دوستداران محیط زیست تاسف برانگیز است، یورونیوز را بر آن داشت تا پاسخی برای این پرسش بیاید که چه عواملی باعث شد که یوزپلنگ در معرض انقراض آسیایی که در ایران از سال ۲۰۰۱ میلادی تحت حمایت نهادهای بین‌المللی است چنین سرنوشت غم انگیزی بیابد و چرا سرمایه گذاری‌های علمی و مالی دولت و سازمان ملل در این زمینه به نتیجه‌ای نرسیده است:

ابتکار سازمان ملل برای همکاری با ایران در محافظت از یوزپلنگ آسیایی

یوزپلنگ سریع‌ترین حیوان جهان است که می‌تواند با سرعت ۱۲۰ کیلومتر در ساعت بدود. این حیوان زمانی در بخش پهناوری از کره زمین از شرق هند گرفته تا غربی‌ترین نقطۀ آفریقا زندگی می‌کرد و هنوز نیز شماری از آنها در بخش‌هایی از جنوب آفریقا یافت می‌شوند، اما جمعیت قابل توجهی از آنها در شمال آفریقا و آسیا ناپدید شده‌اند.

اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت، زیرگونۀ «Acinonyx jubatus venaticus» که با نام «یوزپلنگ آسیایی» شناخته می‌شود را یک زیرگونۀ به‌شدت در معرض خطر انقراض معرفی کرده است.

ایران یکی از آخرین کشورهایی است که یوزپلنگ‌های آسیایی در آن زندگی می‌کنند و بر همین اساس در سال ۲۰۰۱ میلادی یک برنامه حفاظتی تحت حمایت سازمان ملل در این کشور راه اندازی شد.

• پروژۀ نجات یوزپلنگ آسیایی که به دنبال معکوس کردن روند زوال این گونۀ در معرض خطر بود، در سال ۲۰۰۱ میلادی و در دو فاز با پشتیبانی مالی برنامه توسعه سازمان ملل متحد (UNDP) و صندوق تسهیلات جهانی محیط‌ زیست (GEF) که بزرگترین سرمایه گذار پروژه‌های جهان با هدف بهبود محیط زیست و مستقر در واشنگتن است، کلید زده شد.

در آن زمان تخمین زده می‌شد که کمتر از ۱۰۰ یوزپلنگ آسیایی در طبیعت ایران و عمدتا در زیستگاه‌های شمالی میاندشت و توران زندگی کنند.

فاز اول پروژه نجات یوزپلنگ آسیایی بین سال‌های ۲۰۰۱ تا ۲۰۰۸ میلادی اجرا و عمدتا از سوی صندوق تسهیلات جهانی محیط‌ زیست (GEF) تامین اعتبار شد. 

اجرای فاز دوم نیز در سال ۲۰۰۹ میلادی با امضای توافقنامه‌ای میان سازمان محیط زیست و نماینده سازمان ملل در تهران آغاز شد و هدف آن کمک به این سازمان برای انجام تعهدات خود در قبال کنوانسیون سازمان ملل در مورد حفظ تنوع زیستی در مناطق حفاظت شده ایران بود.

معصومه ابتکار، رئیس وقت سازمان محیط زیست ایران در سال ۲۰۱۳ میلادی در جریان مراسم امضای فاز دوم پروژه، نتایج اجرای فاز اول را موفق توصیف و اعلام کرد که این پروژه بین‌المللی به نجات یوزپلنگ آسیایی از انقراض کمک کرده و اطلاعات پایه‌ای بسیار خوبی را در زمینه حفاظت از یوزپلنگ در اختیار کارشناسان محیط زیست ایران گذاشته است.

گری لوئیس، نماینده سازمان ملل نیز در این مراسم اعلام کرده بود که در ادامۀ کار قرار است پروژه‌های مشترکی در استان‌های سمنان، خراسان شمالی و یزد انجام شود تا از یوزپلنگ آسیایی با درنظر گرفتن همه تهدیدات مستقیم و غیرمستقیم محافظت شود.

ایسنا به نقل از او نوشت: «در قدم اول باید اطلاعات بیشتری در ارتباط با ماهیت این تهدیدات جمع کنیم و در قدم دوم باید شرایط محیط بانانی که در مناطقی با شرایط سخت جوی با مشکلات بسیار دست و پنجه نرم می‌کنند را تقویت کنیم.» به گفتۀ او در آن زمان شش میلیون هکتار زیستگاه یوزپلنگ که منطقه بسیار وسیعی است توسط ۱۱۰ محیط بان حفاظت می‌شد و سازمان ملل قصد داشت شرایط زندگی آنها را بهبود بخشد.

او افزود: «در ارزیابی نهایی فاز یک پروژه، یکی از نتایجی که اعلام شد این بود که پروژه نقش بسیار مهمی در حفاظت از یوزپلنگ آسیایی و نجات آن از خطر انقراض داشته است.»

در جریان این مراسم احمدعلی کیخا، معاون سازمان حفاظت محیط زیست نیز اعلام کرد که برای اجرای فاز اول این پروژه مبلغ ۲ میلیون و ۴۰۰ هزار پوند بطور مشترک از سوی ایران و سازمان ملل سرمایه‌گذاری شده که به کمک آن علاوه بر انجام فعالیت‌های گستردۀ آموزشی، پژوهشی و حفاظتی، زیستگاههای حفاظت شده یوزپلنگ‌های آسیایی که در ابتدا حدود ۱.۵ میلیون هکتار بود نیز به ۶ میلیون هکتار افزایش یافته است.

او همچنین افزود که «در حال حاضر ۵۰ قلاده یوزپلنگ آسیایی در ایران وجود دارد که همه آنها در سلامت کامل هستند».

بر اساس برنامه تدوین شده در چهارچوب فاز دوم، قرار بود با تمرکز بیشتر روی زیستگاههای یوزپلنگ آسیایی در ایران، شرایط پایداری در این زیستگاه‌ها برای زندگی و حفظ جمعیت آنها بوجود آید که گسترش پوشش‌های طبیعی به جای مرتع‌سازی از جملۀ این شرایط پایدار بود.

• بنابر گزارش سازمان ملل در سال ۲۰۱۷ میلادی، اجرای هر دو فاز این پروژه آنهم به کمک نهادهای بین‌المللی، باعث شده بود که تنها طی سال‌های ۲۰۱۳ تا ۲۰۱۴ میلادی جمعیت این گونۀ در معرض خطر تا ۱۷ درصد افزایش و در مقابل میزان شکار غیرقانونی آنها تا ۲۷ درصد کاهش یابد.

این موفقیت در پی آموزش بهتر محیطبانانِ فعال در زیستگاههای یوزپلنگهای آسیایی و بهبود وضعیت زندگی‌شان از جمله فراهم آوری بیمه عمر برای آنها همچنین افزایش آگاهی ساکنان ملی ممکن شده بود.

علاوه بر این تلاش شد تا از یوزپلنگ‌ها در مقابل چالش‌هایی همچون افزایش میزان چرای دام‌ها و ادعاهای مالکیت بر آب در مناطقی که زیستگاههایشان محسوب می‌شدند، محافظت شود. بر این اساس حتی توافقی با گروهی از دامداران محلی حاصل شد تا در ازای دریافت یک بستۀ تشویقی، منطقه‌ای در مرکز پارک ملی توران را تخلیه و به مراتعی دیگر نقل مکان کنند.

در چهارچوب این پروژه همچنین بودجه‌ای تعیین شد تا دربارۀ علت مرگ هر یوزپلنگی که تلف می‌شود، تحقیق شود و اقداماتی برای جلوگیری از تلفات بعدی به اجرا گذاشته شود.

در همین دوره، مقرر شد که برنامه‌هایی نیز درسطح ملی برای افزایش آگاهی عمومی به اجرا گذاشته شود که تبدیل یوزپلنگ آسیایی به نماد ملی و نقش بستن تصویر آن روی ناوگان هواپیمایی معراج و پیراهن تیم ملی فوتبال بخشی از این برنامه‌ها بود.

• فاز دوم این پروژه در دسامبر ۲۰۱۷ میلادی به پایان رسید و پس از آن حمید ظهرابی، معاون سازمان حفاظت محیط زیست از تدوین پیش‌نویس فاز سوم خبر داد و افزود که قرار است پیش‌نویس این پروژه ۵ ساله به برنامه توسعه ملل متحد در تهران ارائه شود. این خبر در حالی اعلام شد که برخی رسانه‌های داخلی ادعا کرده بودند که سازمان ملل دیگر قصد حمایت از این پروژه را ندارد.

اطلاعات منتشر شده در سایت برنامه توسعه سازمان ملل متحد حاکی از آن است که فاز سوم این پروژه بار دیگر با همکاری سازمان محیط زیست ایران در سال ۲۰۱۹ میلادی آغاز شده و تا ژوئیه ۲۰۲۴ میلادی ادامه دارد. اطلاعات سایت همچنین حاکی از آن است که در فاز سوم نیز تا این مرحله بیش از ۶۵ هزار دلار به این سازمان پرداخت شده است.

سرنوشت یوز ایرانی پس از دستگیری کنشگران محیط زیست

اما اجرای فاز سوم این پروژه موفقیت‌های دو فاز پیشین را به همراه نداشت که یکی از دلایل آن، کاهش قابل توجه همکاری‌های ایران در این موضوع با سازمانهای بین‌المللی متخصص از جمله گروه «پانترا» به دلیل حساسیت‌های سیاسی، همچنین دستگیری گستردۀ بسیاری از پژوهشگران زبده‌ای بود که از مسیر همکاری با نهادهای بین‌المللی فعال در زمینه حفظ گونه‌های در معرض خطر و دریافت کمکهای فنی از آنها، سعی در ردیابی این حیوانات گریزپا در زیستگاههای طبیعی‌شان و حفظ آخرین بازمانده‌های یوزپلنگ آسیایی داشتند.

از وقایع برجستۀ مرتبط با این موضوع می‌توان به صدور حکم ۴ تا ۱۰ سال زندان برای ۸ پژوهشگر محیط زیست (مراد طاهباز، نیلوفر بیانی، هومن جوکار، طاهر قدیریان، امیرحسین خالقی حمیدی، عبدالرضا کوهپایه و سام رجبی) در نوامبر ۲۰۱۹ میلادی اشاره کرد که در زمینه بقای یوزپلنگ‌های آسیایی تحقیق می‌کردند و متهم به جاسوسی شده بودند.

کاووس سید امامی، استاد ایرانی‌-کانادایی و مدیرعامل مؤسسه «حیات وحش میراث پارسیان» نیز از دیگر فعالان برجسته محیط زیست بود که درنهایت در زندان اوین جان باخت.

کاوه مدنی، معاون سابق سازمان محیط زیست نیز پس از متهم شدن از سوی تندروها به خرابکاری، در پی تبعیدی خودخواسته به آمریکا رفت.

همه این پژوهشگران برای بنیاد «حیات وحش میراث پارسیان» (PWHF) که یک سازمان غیرانتفاعی حفاظت از محیط زیست مستقر در تهران بود و با پروژه نجات یوزپلنگ آسیایی و سایر گونه‌ها همکاری داشت، کار می‌کردند و عمدتا از سوی اطلاعات سپاه پاسداران به جاسوسی از ایران برای کشورهای دشمن متهم شده بودند.

سارا دورانت، پژوهشگر یوزپلنگ و استاد علم حفاظت در انجمن جانورشناسی لندن سال ۲۰۱۹ میلادی در مصاحبه‌ای با نشنال ژئوگرافیک، در واکنش به رفتار ایران با این محققان می‌گوید: «فعالانی که زندانی شدند، برخی از حافظان برجستۀ حیات‌وحش در ایران بودند و قبل از دستگیری، تعهد آنها به محافظت از حیات‌وحش، تفاوتی واقعی را در حفاظت از یوزپلنگ آسیایی ایجاد کرده بود و حبس آنها به طور جدی حفاظت از این حیوانات را مختل کرد.»

تانیا روزن، پژوهشگر پیشین گروه «پانترا» و همکار فعلی نشنال ژئوگرافیک نیز که پیش از این با مؤسسه «حیات وحش میراث پارسیان» برای کمک به نجات یوزپلنگ‌های ایرانی همکاری می‌کرد، آخرین تلاش‌ها در کنار پژوهشگران بازداشتی را برای تأمین بودجۀ نجات یوزپلنگهای ایرانی به یاد می‌آورد و می‌گوید: «از همان زمان دستگیری به این اندیشیدم که آیندۀ یوزپلنگ‌های آسیایی با زندگی دوستانمان در زندان پیوند خورده است و تنها در صورتی می‌توان به نجات یوزپلنگ آسیایی امید داشت که به آزادی دوستانمان امیدوار بود.»