با وجود اینکه خاک یکی از بزرگ‌ترین مخازن طبیعیِ کربن است، بیشتر کشورها خاک را از برنامه‌های اقلیمیِ ملیِ خود حذف می‌کنند.
کلید دستیابی به اهداف جهانی اقلیم شاید در تمام این مدت درست زیر پای ما بوده است.
با ورود نشست COP۳۰ به هفته پایانی مذاکرات، فشار برای گذار از سوخت‌های فسیلی، تقویت انرژی‌های تجدیدپذیر و حتی حذف گوشت از رژیم غذایی به اوج بی‌سابقه رسیده است.
کمیسیون اروپا می‌گوید از این رویداد سالانه برای ترغیب جامعه بین‌الملل به «اقدام جسورانه‌تر» جهت کاهش انتشارها و سازگاری با پیامدهای بحران اقلیم استفاده می‌کند.
اما برای تحقق توافق پاریس و جلوگیری از افزایش دمای جهانی از ۲ درجه سانتی‌گراد، و ترجیحا محدود کردن آن به ۱٫۵ درجه سانتی‌گراد، از رهبران خواسته شده به «زیرساخت خاموش» سیاره نگاه کنند: خاک.
خاک چگونه می‌تواند به مقابله با بحران اقلیم کمک کند؟
سال‌ها اقدامات زیست‌محیطی اهمیت خاک را نادیده گرفته‌اند و همین باعث شده تقریبا در سیاست‌گذاری جهانی نامرئی باشد. تعداد اندکی کشور آن را در برنامه‌های ملی اقلیمی خود ذکر کرده‌اند.
اما هرچه دانشمندان عمیق‌تر به این موضوع می‌پردازند، توان خاک سرانجام توجهی را که شایسته‌اش است جلب می‌کند.
در سال ۲۰۱۵، خاک به کانون توجه در صحنه نشست اقلیمی سازمان ملل بدل شد، زمانی که فرانسه در جریان COP21 ابتکار «چهار در هزار» خود را معرفی کرد. این ابتکار می‌گوید اگر خاک‌های کشاورزی جهان هر سال فقط ۰٫۴ درصد به ذخایر کربن خود بیفزایند، می‌توانند تقریبا تمام سالانه‌ی انتشار گازهای گلخانه‌ای را جبران کنند.
خاک که مسئول تغذیه تقریبا تمامی ساکنان سیاره و تنظیم چرخه‌های آب است و می‌تواند با خشکسالی و سیل مقابله کند، بزرگ‌ترین مخزن کربن طبیعی در جهان است.
در واقع، میزان کربن ذخیره‌شده در خاک دو برابرِ مجموع کربن موجود در همه گیاهان زمین، از جمله درختان و علف‌هاست.
با این حال، تنها خاک سالم کربن را جذب و ذخیره می‌کند، در حالی که خاک‌های تخریب‌شده گازهای گلخانه‌ای را به جو رها می‌کنند.
خاک می‌تواند انتشار گازهای گلخانه‌ای را ۲۷ درصد کاهش دهد
گزارشی که امروز منتشر شد نشان می‌دهد خاک‌ها در یک مترِ بالایی خود بیش از ۲٬۸۰۰ گیگاتن کربن ذخیره می‌کنند.
این رقم نسبت به برآوردهای پیشینِ ۱٬۵۰۰ گیگاتنی افزایش چشمگیری است؛ یعنی خاک‌ها ۴۵ درصد بیشتر از آن‌چه قبلا تصور می‌کردیم کربن ذخیره می‌کنند.
این گزارش که به‌همت اندیشکده امنیت خاک آروورا، کمیسیون جهانی حقوق محیط‌زیستِ اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت (WCEL) و کارزار «نجات خاک» تهیه شده، همچنین دریافته است که ۲۷ درصد از انتشارِ کربنی که برای نگه داشتن گرمایش جهانی زیر ۲ درجه سانتی‌گراد لازم است کاهش یابد، می‌تواند در خاک‌ها جذب و ذخیره شود (به‌شرط آن‌که در وضعیت خوبی باشند).
این معادل حدود ۳٫۳۸ گیگاتن CO₂ در سال است. برای مقایسه، انتشار سالانه جهانیِ ناشی از سوخت‌های فسیلی در سال ۲۰۲۲ به ۳۶٫۸ گیگاتن رسید.
با وجود این، ۷۰ درصدِ حیرت‌انگیزِ کشورها احیای خاک را به‌عنوان راهکار کاهش انتشار در برنامه‌های اقلیمی ملیِ خود برای ۲۰۳۵ نادیده می‌گیرند؛ همان برنامه‌هایی که به مشارکت‌های تعیین‌شده ملی (NDC) معروف‌اند.
کارشناسان اکنون خواستار آن‌اند که کشورها تعهد کنند افزایش عمدیِ کربنِ خاک را به‌عنوان بخشی از اقدام اقلیمی بین‌المللی دنبال کنند و استدلال می‌کنند که برای جلوگیری از تخریب، «مسئولیتی نسلی» بر دوش ماست.
«یک موجود زنده»
پراوینا سریدهار، مدیر فنی جنبش «نجات خاک» و یکی از نویسندگان گزارش، می‌گوید: «اگر می‌خواهیم به اهداف کاهش انتشار برسیم، باید خاک را یک موجود زنده بدانیم.»
او می‌افزاید: «برای مدت‌های طولانی با خاک مثل کثیفی رفتار شده است، در حالی که پوستِ زندهِ سیاره است. هر مشت خاکِ سالم و زنده، یک جهان کوچک از زندگی و انبارِ کربن و آب است.»
سریدهار تأکید می‌کند که تضمین سلامت خاک صرفا یک وظیفه زیست‌محیطی نیست، بلکه «مسئولیتی نسلی» است که برای کاهش آثار تغییرات اقلیمی ضروری است.
بهایِ خاکِ تخریب‌شده
با نرخ‌های کنونیِ تخریب، خطرِ رها شدنِ ذخایر عظیم کربنِ موجود در خاک‌ها به جو وجود دارد؛ هر سال حدود ۴٫۸۱ میلیارد تن CO₂، که تقریبا برابر با انتشار سالانهِ ایالات متحده آمریکا است.
در حالی که ۴۰ درصد از اراضی زمین همین حالا تخریب شده‌اند، سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد پیش‌بینی می‌کند این رقم تا سال ۲۰۵۰ به ۹۰ درصد برسد.
گزارش هشدار می‌دهد که انتشار کنونی CO₂ از خاک‌های آمریکا به‌تنهایی معادلِ حدود ۷۵ میلیون خودرو است. اگر فقط یک درصد از کربنِ خاک‌های اروپا آزاد شود، معادلِ انتشار سالانهِ یک میلیارد خودرو خواهد بود.
چگونه جلوی تخریب خاک را بگیریم
تخریب خاک اغلب ناشی از شیوه‌های ناپایدارِ کشاورزی، جنگل‌زدایی، چرای بی‌رویه و کشاورزیِ فشرده است. عوامل طبیعی مانند فرسایش خاک بر اثر باد و باران نیز می‌توانند باعث آن شوند.
به‌کارگیری شیوه‌های پایدارِ کشاورزی مانند تناوب کشت و کشتِ گیاهان پوششی (که مواد آلی به خاک می‌افزایند و ساختار آن را بهبود می‌دهند) می‌تواند به سالم ماندن خاک کمک کند. در مقیاسی کوچکتر، افزودنِ کمپوست به باغ و پرهیز از مواد شیمیایی نیز به جلوگیری از تخریب کمک می‌کند.
چرا امنیت خاک به «اقدام هماهنگ» نیاز دارد
دکتر ایرنه هویزر از کمیسیون جهانی حقوق محیط‌زیستِ IUCN و گروه حقوق کشاورزی پایدار می‌گوید: «بدون هدف‌گذاری مشخص برای حفاظت و احیای خاک، کشورها به ندرت آن را در قوانین اقلیمی خود در اولویت قرار می‌دهند.»
او ادامه می‌دهد: «هیچ معاهده بین‌المللی جامع و مشخص یا ابزار حقوقی الزام‌آورِ دیگری برای امنیت خاک وجود ندارد. امنیت خاک نیازمند اقدام هماهنگِ سیاست‌گذاران، کشاورزان، شرکت‌ها، مصرف‌کنندگان و دیگران برای ارتقای امنیت، از جمله سلامت خاک است.»
هویزر می‌افزاید که بنابراین تغییر وضعیت حقوقی کنونیِ خاک برای تضمین آن برای نسل‌های آینده «ضروری» است.