در تاریخ معروف است که ژنرال سیسیانوف گفته است «هر کسی حاکم قره‌باغ باشد بر قفقاز حاکم خواهد بود.»
آگهیسیسیانوف فرمانده گرجی‌تبار نیروهای روسیه تزاری در جنگ اول ایران و روس و فاتح گنجه - مرکز وقت خانات قفقاز- بود که این شهر را در ژانویه ۱۸۰۴ با قتل فجیع جوادخان زیاد اغلوی قاجار، آخرین والی ایرانی قفقاز همراه با خانواده‌اش تحت کنترل قوای روس درآورد اما دو سال بعد در ادامه جنگ در نبرد باکو به دست حسین‌قلی خان حاکم باکو کشته شد و سرش به تهران نزد فتحعلی شاه فرستاده شد.
سیسیانوف اگرچه کشته شد و سرش به دارالخلافه تهران فرستاده شد اما هفت سال بعد دارالسلطنه تبریز و حاکمش عباس میرزا که دیگر در وضعیتی که حمایت لازم از سوی دارالخلافه را دریافت نمی‌کرد قادر به ادامه جنگ نبود به قرارداد گلستان تن داد و حاکمیت روس‌ها بر ۱۴ شهر قفقاز به مساحت ۲۷۰ هزار کیلومتر مربع به شمول قره‌باغ را پذیرفت تا داستان دست به دست شدن قره‌باغ شروع شود.
و شاید راز دست به دست شدن مکرر قره‌باغ در طول بیش از دو قرنی که از جدایی آن از ایران می‌گذرد نیز در همین اهمیت ژئوپلتیکی آن نهفته باشد که باعث شده بین ایرانی‌ها و روس‌ها، آذری‌ها و ارمنی‌ها و حتی کردها دست به دست شود و حتی روزگاری جمهوری کردستان سرخ در آن شکل گرفته باشد.
دست به دست شدنی که برای آخرین بار هفته قبل در شرایطی اتفاق افتاد که دوربین رسانه‌های مهم جهان در روز سه‌شنبه ۲۸ شهریور نه به سوی قفقاز بلکه بر روی نیویورک و نشست سالانه مجمع عمومی سازمان ملل متمرکز بود اما به یکباره وزارت دفاع جمهوری آذربایجان اعلام کرد «صبح امروز نخست دو غیرنظامی که در حال انجام وظایف راه داری و راهسازی بین آغدام و خوجاوند بودند به دلیل برخورد با مین کارگذاشته شده توسط جدایی‌طلبان ارمنی قره‌باغ کشته شده‌اند و سپس خودروی پلیسی که برای کمک به قربانیان حادثه نخست عازم منطقه بوده با مین دیگری برخورد کرده و ۴ پلیس دیگر نیز کشته شده‌اند.»
الهام علی‌اف رییس‌جمهور آذربایجان بلا درنگ فرمان حمله به سوی خان‌کندی/استپاناکرت را صادر کرد و نام آن را نیز عملیات تدابیر محلی ضد ترور گذاشت.
وزیر دفاع جمهوری آذربایجان ژنرال حسن‌اف ذاکر عسگراغلو با وزیر دفاع ترکیه ژنرال یاشار گولر دیدار کرد و علی‌اف نیز تاکید کرد که این عملیات بر طبق توافق‌نامه آتش‌بس منعقد شده بین او و نیکول پاشینیان در حضور پوتین در ۲۰ آبان ۱۳۹۹ است که حسب ماده ۴ آن نیروهای مسلح ارمنستان باید از خاک آذربایجان کاملا بیرون می‌رفتند.
و این در حالی بود که ایروان تاکید داشت که هیچ نیروی نظامی در قره‌باغ ندارد و نیروهای مسلح آنجا نیروهای نظامی جدایی‌طلبان ارمنی قره‌باغ هستند و ربطی به ارمنستان ندارند.
پاشینیان نخست‌وزیر غربگرای ارمنستان که از اردیبهشت ۱۳۹۷ قدرت را پس از هفته‌ها تظاهرات علیه سرژ سرکیسیان در دست گرفت و ۵ سال است نخست‌وزیر این کشور است در حالیکه موفق شده بود گامی مهم برای خروج ارمنستان از مدار مسکو بردارد و از ۹ شهریور مانور مشترک نظامی با امریکا در ارمنستان برگزار کند ، تمایل چندانی برای ورود به مسئله قره‌باغ از خود نشان نداد و گفت این موضوعی بین دولت محلی قره‌باغ -که سالها خود را جمهوری خودخوانده آرتساخ می‌نامیدند- و دولت جمهوری آذربایجان است.
با حمله ارتش آذربایجان به مواضع شبه‌نظامیان ارمنی که بعضا غیرنظامیان ارمنی در خان‌کندی/استپاناکرت را نیز شامل شد بلینکن وزیرخارجه امریکا با علی‌اف تماس گرفت تا علی‌اف شرط توقف جنگ را تسلیم و خلع سلاح شبه‌نظامیان ارمنی اعلام کند. شرطی که کمتر از ۱۲ ساعت بعد و در بامداد چهارشنبه ۲۹ شهریور از سوی ارامنه در شرایطی پذیرفته شد که بنظر می‌رسید به دلیل بیش از ۱۰ ماه محاصره غذا و دارو با بسته شدن کریدور لاچین از آذر ماه سال قبل نه رمق جنگیدن دارند و نه در برابر ارتش مجهز آذربایجان امیدی به مقاوت!
با اعلام تسلیم دولت خودخوانده قره‌باغ ، روز پنجشنبه ۳۰ شهریور سرگئی مارتیروسیان و داوید ملکومیان نمایندگان مجلس محلی قره‌باغ به شهر یِولاخ رفتند تا با رامین ممدف نماینده مجلس جمهوری آذربایجان و نماینده ویژه علی‌اف در امور ارامنه قره‌باغ دیدار کنند.
و این در حالی بود که از سویی با اعلام تسلیم و پذیرش خلع سلاح از سوی نیروهای ارمنی قره‌باغ، تصاویر مخابره شده از فرودگاه خوجالی تنها فرودگاه خارج از کنترل نیروهای آذربایجان در قره‌باغ حکایت از تلاش هزاران تن برای خروج از این منطقه به مقصد ارمنستان داشت و از سوی دیگر صلح‌بانان روس مستقر در کریدور لاچین از تخلیه بیش از ۲ هزار ارمنی از طریق لاچین به سوی ارمنستان خبر می‌دادند.
نشست یولاخ با حداقل اطلاع رسانی از سوی دو طرف تمام شد و تنها گفته شد که طرف ارمنی خلع سلاح را پذیرفته و در مقابل خواستار کمک‌های بشردوستانه فوری شده است. طرف آذربایجانی نیز درباره ادغام مجدد ارامنه قره‌باغ در ساختار کشور جمهوری آذربایجان خواسته‌هایش را مطرح کرده است.
الهام علی‌اف اگرچه دستور داد هر چه سریعتر کمک‌های بشردوستانه از طریق آغدام و خوجاوند به خان کندی/استپاناکرت ارسال شود اما پرسش از چگونگی "ادغام مجدد" جمعیتی که ارقامی بین ۶۰ تا ۱۲۰ هزار نفر برای آن اعلام می‌شود و دستکم از ۱۳۷۰ به بعد بطور مطلق بصورت منفک از جمهوری آذربایجان زندگی کرده و تنها از طریق ارمنستان با جهان ارتباط داشته و چند نسل آن هیچ خاطره مشترکی با آذربایجان ندارند ، همچنین آینده استاتوس سیاسی این منطقه با توجه به انحلال دولت خودخوانده منطقه قره‌باغ ، نیز تاثیر این رخدادها در ایروان و سرنوشت سیاسی پاشینیان پرسشهایی است جدی که توجه ناظران و تحلیلگران قفقاز را به خود جلب کرده است.
سرنوشت ارامنه قره‌باغ
مهمان علی‌اف روزنامه‌نگار باسابقه در باکوو مدیر خبرگزاری توران به یورونیوز می‌گوید: «اولا جمعیت ارمنی این منطقه پیش از ۱۹۸۷ که اقدامات جدایی‌طلبانه در قره‌باغ شروع شد بیش از صد هزار نفر بود اما در طول ۳ دهه اشغال قره‌باغ جمعیت ارمنی قره‌باغ نه تنها بیشتر نشد بلکه کاهش یافت. کما اینکه جمعیت خود ارمنستان هم از ۳ میلیون نفر زمان شوروی به ۱ میلیون و ۲۰۰ هزار نفر کاهش یافته.»
علی‌اف می‌افزاید: «دلیل این کاهش جمعیت تمایل ارمنی‌ها به مهاجرت به روسیه و غرب به دلیل عدم وجود ساختارهای اقتصادی و رفاهی لازم در ارمنستان و همچنین قره‌باغ است.»
او تاکید می‌کند: «ارمنی‌ها بیشتر یک جامعه دیازپورا هستند و اکنون هم در قره‌باغ حدودا ۶۰ هزار نفرند که این جمعیت چنانکه دولت آذربایجان اعلام کرده اگر بخواهد می‌تواند بماند و شهروند آذربایجان شود کمااینکه ما اکنون هم شهروند ارمنی در آذربایجان داریم که مجموعا حدود ۲۰ هزار نفر در باکو و گنجه زندگی می‌کنند.»
مدیر خبرگزاری توران اما تاکید می‌کند که «البته دولت ارمنستان میخواهد این جمعیت را به ارمنستان منتقل کند چرا که از سویی با کمبود جمعیت مواجه است و از سوی دیگر به همه ارمنی‌های قره‌باغ نیز پاسپورت ارمنستان را از قبل داده چرا که اینها با پاسپورت دولت خودخوانده آرتساخ که جایی نمیتوانستند بروند لذا مجبور بودند شهروندی ارمنستان و پاسپورت آنجا را هم داشته باشند.»
علی‌اف می‌گوید: «زمانیکه از تابستان سال ۲۰۲۱ دولت آذربایجان مرزبانی خود را در لاچین مستقر کرد و بر ورود و خروج ارامنه قره‌باغ بین آنجا و ارمنستان نظارت خود را شروع کرد متوجه شد که همه اینها با پاسپورت ارمنستان تردد می‌کنند. لذا بلحاظ تابعیت در حال حاضر متعلق به ارمنستان هستند و به آنجا نیز خواهند رفت.»
آگهیوقتی از این روزنامه‌نگار در باکو می‌پرسم اگر کسی نخواست برود چکار باید بکند؟ می‌گوید: می‌تواند شهروندی آذربایجان را بپذیرد!
از او می‌پرسم ولی قوانین آذربایجان تابعیت مضاعف را نمی‌پذیرد!
می‌گوید: « در گذشته چندان سختگیری نمی‌کردند. مثلا بیش از ۱ میلیون نفر از اتباع آذربایجان پاسپورت روسیه را هم داشتند اما از سال ۲۰۱۰ قوانین و روندها سختگیرانه شده و مثلا کسانیکه پاسپورت روسیه دارند پاسپورت آذربایجانی‌شان تمدید نمی‌شود و مجبورشان می‌کنند تابعیت روسیه را پس بدهند. درباره ارامنه هم همین خواهد شد. آنان باید تابعیت ارمنستان را پس بدهند و شرایط تابعیت آذربایجان مثل سربازی و … را بجا بیاورند اگر میخواهند اینجا بمانند.»
اما ژانا واردانیان استاد کرسی ایرانشناسی در دانشگاه ایروان نظر دیگری دارد.
خانم واردانیان می‌گوید: « دولت جمهوری آذربایجان از نظر ارامنه قره‌باغ قابل اعتماد نیست و در صورتیکه نیروهای مسلح ارمنی در قره باغ حضور نداشته باشند دولت باکو تلاش خواهد کرد ارامنه را مورد نسل‌کشی قرار دهد.»
آگهیواردانیان می‌افزاید: « این وظیفه جامعه بین‌المللی است که امنیت ارامنه چه برای ماندن در قره‌باغ و چه برای آمدن به ارمنستان و همچنین حق رفت و آمد آزاد آنان به ارمنستان از طریق دالان لاچین را تامین و تضمین کند تا ارامنه قره‌باغ بتوانند آنجا زندگی کنند. چرا که زندگیشان در خطر است و در غیر این صورت شاهد یک فاجعه انسانی خواهیم بود.»
از خانم واردانیان درباره تمایل ارامنه قره‌باغ برای ماندن یا رفتن به ارمنستان می‌پرسم.
می‌گوید: « ارامنه بومی قره‌باغ هستند و طبعا نمیخواهند خانه و زندگیشان را در خان‌کندی/استپاناکرت ، خوجالی/مارتونی ، آغ‌دره/مارتاکرت و … رها کنند و بروند اما باید جان و مال‌شان امنیت داسته باشد و این چیزی نیست که جمهوری آذربایجان بتواند تامین کند و باید توسط جامعه جهانی صورت گیرد.»
اما مهمان علی‌اف می‌گوید: «اگر دولت آذربایجان به ارامنه قره‌باغ پول دهد و خانه و زمین‌شان را با چندین هزار دلار بخرد آنها قطعا تمایل خواهند داشت این پول را بگیرند و راهی نه حتی ارمنستان بلکه اروپا و روسیه شوند.»
دولت خودخوانده قره‌باغ چه خواهد شد؟
مهمان علی‌اف رییس خبرگزاری توران می‌گوید: «آنها از سال ۱۹۸۷ شروع کردند و سپس در پارلمان محلی‌شان تصویب کردند که میخواهند از آذربایجان جدا شوند و به ارمنستان بپیوندند چرا که بنظرشان شوروی آنها را به اجبار و ناعادلانه داخل خاک آذربایجان قرار داده بود. بعد از فروپاشی شوروی و جنگ اول قره‌باغ ارمنستان هم قبولشان نکرد. به همین دلیل اعلام کشور و دولتی بنام جمهوری قره‌باغ کوهستانی کردند و پاسپورت صادر کردند و پرچم درست کردند. این سال‌های اخیر هم دیگر ترجیح می‌دادند بجای قره‌باغ کوهستانی از نام جمهوری آرتساخ استفاده کنند ولی واقعیت این است که این جمهوری از ۳ روز پیش دیگر وجود ندارد. با تسلیم نیروهای مسلح در قره‌باغ کار این دولت خودخوانده نیز به پایان رسیده است.»
آگهیاز آقای علی‌اف می‌پرسم ولی قره باغ کوهستانی زمان شوروی موقعیت جمهوری خودمختار نظیر نخجوان را داشته. آیا اکنون امکان برقراری همان جمهوری خودمختار درون خاک آذربایجان وجود ندارد؟
او توضیح می‌دهد: «زمانیکه سال ۱۹۹۰ آنها پیوستن به ارمنستان را مصوب کردند مجلس ملی جمهوری آذربایجان نیز وضعیت خودمختاری قره‌باغ را در پاسخ لغو کرد و اکنون چیزی تحت این عنوان نه وجود دارد و نه می‌تواند وجود داشته باشد.»
ژانا واردانیان می‌گوید: «دولت قره‌باغ کماکان وجود دارد و از بین نرفته است. دولت قانونی و دموکراتیک نیز هست. اگر این دولت از بین رفته بود در مذاکرات یولاخ نمایندگان باکو با چه کسانی دیدار کردند؟»
علی‌اف در پاسخ می‌گوید: « مارتیروسیان و ملکومیان به عنوان نمایندگان جامعه ارمنی قره‌باغ در مذاکرات یولاخ حضور داشتند و نه دولت خودخوانده قره‌باغ چرا که اساسا دولت آذربایجان هیچ دولتی را درون قلمرو خود به رسمیت نمی‌شناسد.»
قدم بعدی زنگه‌زور است؟
ژانا واردانیان می‌گوید: « زنگه زور همانطوری که دولت ارمنستان قبلا هم اعلام کرده خط قرمز و مسئله حاکمیتی ارمنستان است و به هیچ وجه ارمنستان زیر بار چنین خواسته‌ای نخواهد رفت.»
آگهیعلیاف اما می‌گوید: « این مسئله بزرگ‌تر از خواسته ارمنستان و آذربایجان و در واقع خواسته بازیگران بزرگ بین‌المللی است و ارمنستان امکان مقاومت در برابر باز شدن کریدور زنگه‌زور را ندارد.»
او می‌افزاید: « دو کریدور باید باز بشود. یکی کریدور میانی است که خواسته چین در پروژه یک کمربند یک راه است و از قزاقستان به آذربایجان می‌آید و باید زنگه زور باز شود تا به اروپا برسد چرا که با جنگ اوکراین و تحریم‌های روسیه دیگر کریدور شمالی اقتصادی نیست. کریدور جنوبی هم که از ایران بگذرد با تحریم‌های امریکا درگیر می‌شود. و دیگری کریدور شمال-جنوب است که روسیه را به آذربایجان و ایران و از ایران به بندر چابهار می‌رساند که برای تکمیل آن هم روسیه قرار است به ایران وام دهد تا راه آهن رشت-آستارا تکمیل شود.»
علی‌اف می‌گوید: « راه‌آهن ارمنستان متعلق به شرکت راه‌آهن دولتی روسیه است و اگر روس‌ها تصمیم بگیرند در زنگه‌زور ریل گذاری کنند چه کسی می‌تواند جلویشان را بگیرد؟»
خانم واردانیان اما تاکید دارد که «مسئله حاکمیت ملی ارمنستان خط قرمز این کشور است و ارمنستان بر سر آن کوتاه نخواهد آمد نه در برابر آذری‌ها و نه روس‌ها و نه هیچکس دیگر.»
آینده پاشینیان
خانم واردانیان می‌گوید: «پس از این اتفاقات سراسر کشور دستخوش تظاهرات شده و این در حالیست که خود پاشینیان نیز در سال ۱۳۹۷ با تظاهرات طرفدارانش علیه سرکیسیان سرکار آمد اما هنوز نمیتوان گفت که دولت پاشینیان استعفا خواهد داد و یا اینکه انتخابات زودهنگام برگزار خواهد شد.»
آگهیمهمان علی‌اف اما معتقد است: «پاشینیان اگر بخواهد به غرب نزدیک شود لاجرم باید مسائلش را با ترکیه و آذربایجان نیز حل کند و این امردر دراز مدت هم به نفع ارمنستان و هم دولت پاشینیان خواهد بود.»
آقای علی‌اف تاکید می‌کند که «البته هیچگاه نقش روسیه در ارمنستان کمرنگ نخواهد شد چرا که فراموش نباید کرد که ارمنستان توافق آلماتی را امضا کرده ، عضو پیمان امنیت دسته جمعی است و حتی مرزهایش با ایران و ترکیه به سوی خارج از اتحاد شوروی سابق توسط مرزبانی فدرال روسیه کنترل می‌شود.»
آنچه با قطعیت در حال حاضر می‌توان درباره آن سخن گفت پایان یک فصل از تاریخ قفقاز جنوبی است اما فصل جدید چه صفحاتی از خود در تاریخ ثبت خواهد کرد موضوعی است که قطعا ماههای آینده در رقم خوردن آن تعیین کننده خواهند بود.
گزارش و گفت‌وگوها از پیمان عارف