بعد از حدود دو ماه، ارمنستان و آذربایجان بار دیگر بر سر منطقه مناقشهبرانگیز قرهباغ با یکدیگر وارد درگیری شدهاند. اما ریشههای این درگیری به کجا باز میگردد؟
آگهیآتش درگیری بار دیگر در قرهباغ، یکی از مناطق مناقشهبرانگیز میان دو جمهوری کوچک استقلال یافته از اتحاد جماهیر شوروی برافروخته شده است. منطقهای در خاک جمهوری آذربایجان که اکثریت جمعیت آن ارمنی هستند. همین ترکیب کافیست تا به پیچیدگی این بحران و چرایی ادعای دو طرف بر سر کنترل و اداره آن پی ببرید. تنش میان باکو و ایروان بر سر قرهباغ هرگز سرد نشده و تنها دورههایی از سکوت و آتش زیر خاکستر میان دو کشور حکمفرما بوده تا بعد از گذشت مدتی، یک بار دیگر شعلههای تنش میان دو کشور همسایه ایران زبانه گرفته است.
بعد از تنشهای ماه ژوئیه حالا دوباره تبادل آتش میان دو طرف شدت گرفته و درگیریها از روز یکشنبه ۲۷ سپتامبر کلید خورده است. اما ریشه این مناقشه به کجا باز میگردد؟
تاریخچه بحران ناگورنو - قرهباغ
ماجرا به دهه ۱۹۲۰ باز میگردد. جایی که اتحاد جماهیر شوروی منطقه خودمختار ناگورنو-قرهباغ یا قرهباغ کوهستانی را که ۹۵ درصد جمعیت آن از نظر قومی ارمنی هستند، در آذربایجان (که آن زمان یکی از ایالتهای شوروی سابق به شمار میرفت) تاسیس کرد. ناگورنو واژهای روسی است که به معنای کوهستانی استفاده میشود. در زمان حکومت بلشویکها درگیری میان ارمنستان و آذربایجان بر سر این منطقه تحت کنترل بود. حتی در آن زمان مسکو به ویژه در دوران استالین تلاش میکرد با زنده نگه داشتن این اختلافها زمینه را برای حفظ مرجعیت خود در خصوص اختلافات محلی حفظ کند. اما با آغاز روند فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، کنترل مسکو بر این بحران کاهش یافت. در سال ۱۹۸۸ قوه مقننه قرهباغ تصمیماتی را برای پیوستن این منطقه خودمختار به ارمنستان تصویب کرد. این در حالی است که قرهباغ از نظر جغرافیایی عملا در درون مرزهای آذربایجان قرار داشت.
همزمان با انحلال اتحاد جماهیر شوروی در سال ۱۹۹۱ ، منطقه خودمختار رسماً استقلال خود را اعلام کرد. جنگ بین ارمنستان و آذربایجان بر سر این منطقه در گرفت و در پی آن تقریبا ۳۰ هزار نفر کشته و صدها هزار آواره و پناهنده بر جای ماند. در سال ۱۹۹۳ ارمنستان توانست ناگورنو قرهباغ یا همان قرهباغ کوهستانی را به تصرف خود در آورد. این درگیریهای پراکنده تا سال ۱۹۹۴ ادامه داشت تا بالاخره با میانجیگری روسیه دو طرف اعلام آتشبس کردند. همچنین گفتنی است در سال ۲۰۰۶ در رفراندومی در قره باغ، ۸۹ و نیم درصد شرکتکنندگان به قانون اساسی جدیدی رای دادند که براساس آن اين منطقه کوچک کوهستانی را به یک کشور مستقل تبدیل میکرد. حدود ۹۰ درصد واجدان شرایط که اکثریت آنها ارمنی بودند، در این همه پرسی شرکت کردند.
به توییتر یورونیوز فارسی بپیوندید
درگیریهای سال ۲۰۱۶
این آتشبس برای بیش از یک دهه برقرار ماند اما در پی شکست مذاکرات دوطرف، در آوریل ۲۰۱۶ یکی از شدیدترین موارد درگیری نظامی میان دو کشور به وقوع پیوست و در پی جنگ چهار روزه ایروان و باکو در منطقه مورد مناقشه قرهباغ صدها نفر از هر دو طرف کشته شدند. البته آمار اعلامی از سوی هر دو طرف متفاوت و متناقض بود. هر یک از دو کشور مدعی میشد که طرف مقابل تلفات بیشتری را متحمل شده و عمدا از اعلام آن طفره میرود.
بعد از آن دو طرف بار دیگر اعلام آتش بس کردند و خشونتها برای مدتی متوقف شد. تلاشهای گسترده بینالمللی برای میانجیگری و یافتن راه حل در جهت پایان دادن به این مناقشه ادامه داشت. بعد از درگیریهای ۲۰۱۶، درچند بازه هم به صورت موردی تنشها میان طرف به وقوع پیوست اما در عین حال مناقشه در سطحی قابل کنترل مدیریت میشد.
تنشهای ژوئيه ۲۰۲۰
روز یکشنبه ۱۲ ژوئیه ۲۰۲۰ تبادل آتش میان ارمنستان و آذربایجان بعد از توقف نسبی اما چند ساله تنشها میان دو کشور بار دیگر منطقه را به بحران کشاند. پس از درگیریهای چند روزه، دهها نفر از هر دو طرف کشته و زخمی شدند. این درگیریها در حالی رخ داد که جمعی از جوانان آذری در خیابانهای باکو حاضر و در تظاهراتی از دولت خود خواستند به حملات به ارمنستان ادامه دهد تا آنچه به زعم آنها آزادی بخشی از خاک کشور آذربایجان خوانده میشد، اتفاق بیفتد.
در زمان درگیریهای ماه ژوئيه مواضع کشورهای مختلف مشابه همان چیزی بود که در روزهای اخیر دیده و شنیده شده است. آتش درگیریهای ماه ژوئيه هرچند زود خاموش شد اما قابل پیشبینی بود که به زودی شاهد دور تازهای از تنشها میان دو کشور خواهیم بود.
سیاست ایران در قبال این بحران؟
جمهوری اسلامی ایران روابط خوبی با هر دو طرف این مناقشه دارد. از یک سو، ایران مناسبات نزدیکی با جمهوری آذربایجان دارد و دو کشور به ویژه بر سر تعیین رژیم حقوقی دریای خزر با دیگر کشورهای حاضر در این منطقه گفتگو و مذاکره دارد. از سوی دیگر، تهران به صورت کلاسیک روابط گرمی با ارمنستان داشته و رهبران این کشور بارها برای دیدار با مقامات ایرانی به تهران سفر کردهاند. دولتهای مختلف در ایران همواره بر لزوم حل و فصل اختلافات میان کشور در فضای صلح آمیز تاکید کردهاند و از ایروان و باکو خواستهاند با خویشتنداری از وقوع درگیری نظامی با یکدیگر پرهیز کنند. چه در تنشهای ماه ژوئيه و چه در تازهترین دور مناقشه در روزهای اخیر، وزیر خارجه ایران با تماسهای تلفنی با طرفین ماجرا، آنها را به خویشتنداری و حل مسالمت آمیز ماجرا دعوت کرده است.
با توجه به شرایط نابسامان منطقه، به راه افتادن درگیری نظامی، آخرین چیزی است که ایران از به راه افتادن آن در نزدیکی مرزهای خود استتقبال میکند. در همین راستا اصابت چندین خمپاره درون مرزهای ایران سبب شد تا مقامهای ایرانی به آذربایجان و ارمنستان هشدار دهند توجه کنند که موشکها و خمپارههای آنها وارد خاک ایران نشوند.
حمایت قاطع ترکیه از آذربایجان
برخلاف ایران، ترکیه همواره موضع قاطع و روشنی در قبال بحران قرهباغ داشته است. آنکارا ارمنستان را به اشغال خاک آذربایجان متهم میکند و تاکید دارد که در این بحران کنار باکو میایستد. ترکیه همچنین در سالهای اخیر مانورهای نظامی مشترک متعددی را با جمهوری آذربایجان برگزار کرده تا بر همراهی خود با این کشور بیش از پیش تاکید کرده باشد.
در آخرین دور درگیریهای میان دو کشور که در ماه ژوئيه به وقوع پیوست، رجب طیب اردوغان به صراحت اظهار داشته بود که کشورش کنار آذربایجان خواهد ایستاد.
مواضع روسیه
هرچند گفته میشود روسیه به صورت کلاسیک همپیمانی نزدیکتری با ایروان دارد اما از سوی دیگر مسکو مواضع محتاطانهتری را نسبت به ترکیه در خصوص این بحران اتخاذ کرد. وزارت خارجه روسیه از دو طرف خواسته است با خویشتنداری به تبادل آتش پایان دهند تا موضوع از مسیر مسالمت آمیز حل و فصل شود.
از سوی دیگر به دلیل رقابتهای ژئوپلتیکی روسیه با کشورهای غربی، باقی ماندن چنین بحرانهایی در منطقه میتواند زمینه را برای تثبیت نفوذ خود در جمهوریهای استقلال یافته از اتحاد جماهیر شوروی حفظ کند. همچنین نگرانی کشورهای اروپایی به شکلگیری درگیری نظامی در این منطقه میتواند مرجیعت و مشروعیت روسیه را در این خصوص افزایش دهد.
آگهیگروه میسنک و میانجیگریهای بینالمللی
کارگروه میسنک در سال ۱۹۹۲ از سوی سازمان همکاری بینالمللی اروپا مسئول پیگیری بحران قره باغ و یافتن راهحلهای پایاندهی به این مناقشه از مسیر مسالمت آمیز شده است. این کارگروه که ایالات متحده آمریکا، روسیه و فرانسه نیز در آن حضور دارند در طی این سالها تلاشهای زیادی برای حل این مناقشه انجام داده اما در عمل این تلاشها بینتیجه باقی مانده است.
برخی از گروهها معتقدند گروه میسنک عملا کار خاصی برای حل این بحران انجام نداده و در ایفای نقش جدی برای این مسئله ناتوان بوده است. از سال ۱۹۹۷ آمریکا و فرانسه ریاست این کارگروه را بر عهده داشتهاند اما در مقام عمل این تلاشهای میانجیگرانه نتوانسته تغییری در حجم تنشهای موجود میان آذربایجان و ارمنستان ایجاد کند.