ناصر تقوایی، نویسنده، عکاس و فیلم‌ساز پرآوازه و از چهره‌های تأثیرگذار و جریان‌ساز تاریخ سینمای ایران در سن ۸۴ سالگی درگذشت.
آگهی
این خبر را مرضیه وفامهر، همسر تقوایی روز سه‌شنبه ۲۲ مهر در صفحه اینستاگرامش اعلام کرد.
ناصر تقوایی، عکّاس، نویسنده، فیلنامه‌نویس، کارگردان و فیلم‌ساز مؤلف، زادهٔ ۲۲ تیرِ ۱۳۲۰ در آبادان بود و از پیشگامان جنبش موج نو سینمای ایران در دهه ۵۰ به شمار می‌رفت، جریانی که سینما را به عرصه‌ی اندیشه و نقد اجتماعی رساند.
نگاه انسان‌گرایانه، دقت در جزئیات بومی و وفاداری به زبان و فرهنگ ایرانی، از ویژگی‌های متمایز آثار اوست.
به کانال تلگرام یورونیوز فارسی بپیوندید
او کار خود را با مستندسازی آغاز کرد و با نگاهی دقیق و شاعرانه به واقعیت‌های اجتماعی و فرهنگی ایران، جایگاه ویژه‌ای در سینمای ایران یافت. فیلم‌هایی چون آرامش در حضور دیگران (نخستین فیلم بلندش)، صادق کُرده و به‌ویژه ناخدا خورشید از آثار شاخص او هستند که هم به‌لحاظ ساختار روایی و هم از نظر زبان سینمایی، نمونه‌هایی درخشان از تلفیق ادبیات و سینما به‌شمار می‌روند.
ناصر تقوایی از چند جهت در سینمای ایران جریان‌ساز بود. او با نگاهی تازه به واقعیت اجتماعی و زندگی بومی جنوب ایران، زبان تصویری متفاوتی به سینمای ایران آورد. روایت‌های او از قالب‌های کلیشه‌ای فاصله گرفت و به نثر ادبی و ساختار داستانی غنی نزدیک شد.
همچنین با ترکیب دقت مستندسازانه و نگاهی شاعرانه، راهی تازه برای بیان واقعیت در سینمای ایران گشود و بر نسل بعدی فیلم‌سازان تأثیر گذاشت.
تیر ۱۳۵۲، تقوایی همراه با جمعی از هنرمندان نام‌آور ایرانی از سندیکای فیلم استعفا داد و کانونِ سینماگرانِ پیشرو را تأسیس کرد.
به اینستاگرام یورونیوز فارسی بپیوندید
تقوایی همچنین در حوزه‌ی تلویزیون با مجموعه‌ی ماندگار دایی‌جان ناپلئون (۱۳۵۵) نقش مهمی در تاریخ فرهنگ عامه‌ی ایران ایفا کرد.
این کار اقتباسی درخشان از رمان ایرج پزشکزاد است که با نگاهی طنزآمیز و انتقادی به جامعه‌ی ایرانِ آن دوران می‌پردازد. این اثر با شخصیت‌پردازی‌های ماندگار و زبان نیش‌دار خود به یکی از محبوب‌ترین و ماندگارترین آثار تاریخ تلویزیون ایران بدل شد.
ناصر تقوایی به جز این، مستندهای مهمی چون مشهد قالی، فروغ فرّخزاد ۱۳ دی ۱۳۱۳ - ۲۴ بهمن ۱۳۴۵، اربعین و باد جن را ساخت و پس از انقلاب هم مستند تمرین آخر (۱۳۸۳) دربارهٔ تعزیه را ساخت. فیلم کوتاه او به نام رهایی (۱۳۵۰) در شانزده جشنواره جهانی، از جمله شیر طلای ونیز و جوایز سانفرانسیسکو و جیفونی، موفق شد.
تقوایی سال ۱۳۴۴، پیش از ساخت اولین فیلم مستند کوتاهش، به‌عنوان عضو فنی در فیلم خشت و آیینه ابراهیم گلستان فعالیت می‌کرد و حرفهٔ فیلمسازی را از آنجا آموخت.
فیلم آرامش در حضور دیگران (۱۳۴۷) بر اساس داستانی از غلامحسین ساعدی، روایت زندگی یک سرهنگ بازنشسته و روابطش با دخترانش را به تصویر می‌کشد و با حضور شاعران نامداری چون محمدعلی سپانلو و منوچهر آتشی ساخته شد. این فیلم که توقیف شد، جایزهٔ شیر نقرهٔ ونیز را دریافت کرد.
فیلم این ایران (۱۳۶۸) از دیگر آثار اوست که از جشنواره فجر همان سال کنار گذاشته شد.
در فیلم‌های تقوایی بازیگران سرشناسی چون خسرو شکیبایی، هدیه تهرانی، جمشید مشایخی، جمیله شیخی، فخری خوروش و مهدی هاشمی حضور داشته‌اند. همچنین در سریال دایی جان ناپلئون، بازیگرانی چون غلامحسین نقشینه، سعید کنگرانی، پرویز فنی‌زاده و پرویز صیاد ایفای نقش کرده‌اند.
جوایز
ناصر تقوایی در طول فعالیت هنری خود جوایز معتبری کسب کرده است از جمله:
- پلنگ برنزی جشنواره فیلم لوکارنو (۱۹۸۸): برای فیلم ناخدا خورشید (۱۹۸۷)
- شیر طلایی جشنواره فیلم ونیز (۱۹۷۱): برای فیلم کوتاه رهایی (۱۹۷۱)
- جایزه بهترین فیلم کوتاه جشنواره فیلم سانفرانسیسکو (۱۹۷۱): برای رهایی.
- جایزه هندورابی طلایی جشنواره فیلم کارتاهنا (۱۹۷۱): برای رهایی.
- نامزدی شیر طلایی جشنواره فیلم ونیز (۱۹۸۸): برای ناخدا خورشید.
فعالیت در ژانرهای مختلف هنری و ادبی
ناصر تقوایی علاوه بر سینما، در حوزه‌های دیگر هنر و ادبیات هم فعال بود. او در تئاتر چند نمایش کوتاه و تجربی کارگردانی کرد و با نگاهی دقیق به اجرا و متن، زبان صحنه را غنی ساخت. در نویسندگی و فیلمنامه‌نویسی، آثارش اغلب بر اساس پژوهش‌های اجتماعی و داستان‌های واقعی شکل گرفت و توانست شخصیت‌های ایرانی را با عمق و جزئیات زنده کند.
او همچنین در نقد ادبی و سینمایی قلمی تیز و آگاه داشت، با تحلیل فیلم‌ها و داستان‌ها، نگاه تازه‌ای به روایت، فرم و فرهنگ ایرانی ارائه داد. به‌طور کلی، تقوایی با فعالیت‌های چندرشته‌ای‌اش، پلی بین سینما، ادبیات و جامعه ایجاد کرد و الهام‌بخش هنرمندان نسل‌های بعد شد.
ناصر تقوایی عکاسی را «حرفه سوم» خود می‌دانست و طی پنجاه سال، با ثبت تصاویر مستند و شاعرانه از ایران به‌ویژه جنوب و کویرها، آن را ابزاری برای تحلیل تحولات اجتماعی و فرهنگی کشور و الهام‌بخشی به سینما و نویسندگی خود قرار داد.
تقوایی و سانسور دولتی
در دوران حکومت شاه، آثار ناصر تقوایی گاهی مشمول بازبینی و اصلاحات سانسوری می‌شدند؛ به عنوان مثال، کتاب تابستان همان سال ۳۲ صفحه‌اش حذف شد. با این حال، سریال دایی‌جان ناپلئون تقریباً بدون تغییر ساخته و پخش شد.
اما پس از انقلاب او با محدودیت‌های تازه‌ای روبه‌رو شد: فیلم آرامش در حضور دیگران پنج سال توقیف شد و کاغذ بی‌خط ۱۸ سال بعد ساخته شد. خود تقوایی گفته است که وقتی فیلم‌هایش اجازه اکران یافتند، هیچ فریمی سانسور نشد، اما مسیر کاری او همواره با فشارها و نظارت‌های سخت همراه بود.
در مجموع، او هم در قبل و هم بعد از انقلاب، به استناد مصاحبه‌هایش، بر استقلال هنری خود بدون تن دادن به دستگاه سانسور پافشاری کرد.