تلاش‌های دیپلماتیک مقام‌های ایرانی برای جلوگیری از سقوط حکومت بشار اسد در دمشق همزمان با پیشروی شورشیان تحریر شام جولانی در سوریه تا آخرین لحظات ادامه داشت؛ اما درست زمانی که اسد به کمک نظامی نیاز داشت تا مانع پیشروی سریع مخالفان مسلح به سمت دمشق شود، ایران راه خروج از سوریه را در پیش گرفت.
آگهی
منابع سوری و عراقی روز دوم دسامبر (۱۲ آذر) اعلام کردند که صدها نفر از گروه‌های شبه‌نظامی عراقی تحت حمایت ایران شبانه وارد سوریه شدند تا به دولت دمشق در نبرد علیه شورشیان یاری برسانند.
دو منبع امنیتی عراقی اعلام کردند که دست کم ۳۰۰ تن از این نیروها عمدتاً از گروه‌های «بدر» و «نجباء»، برای ورود به خاک سوریه، با اجتناب از گذرگاه مرزی رسمی، از یک جاده خاکی وارد سوریه شدند.
گروه‌های شبه نظامی «کتائب سیدالشهدا» و «انصار الاوفیاء» نیز که هر دو مورد حمایت ایران هستند، برای مداخله در نزاع سوریه و پشتیبانی از نیروهای ارتش این کشور اعلام آمادگی کردند.
اما حضور این نیروها کمکی به سقوط شهرهای سوریه یکی پس از دیگری نکرد.
پس از سقوط حلب، عباس عراقچی، وزیر امور خارجه سوریه در ششم دسامبر (۱۶ آذر) برای شرکت در یک نشست سه جانبه با حضور همتایان عراقی و سوری خود – به بغداد سفر کرد. اما به گفته برخی منابع خبری، ایران در آن روز فرماندهان نظامی و نیروهای خود را همراه با برخی از دیپلمات‌های خود از سوریه خارج کرده بود.
ولادیمیر پوتین، رئیس جمهوری روسیه روز پنج‌شنبه ۱۹ دسامبر ۲۰۲۴ (۲۹ آذر) در جریان کنفرانس خبری سالانه خود گفت که کشورش به تخلیه ۴ هزار «رزمنده ایرانی» از سوریه پس از سقوط اسد کمک کرده است.
وی گفت: «اگر قبلاً دوستان ایرانی ما مثلا از ما می‌خواستند که به آنها کمک کنیم تا یگان‌های خود را به خاک سوریه منتقل کنند، این بار از ما خواستند که آنها را از آنجا خارج کنیم. بنابراین ما ۴ هزار رزمنده ایرانی را از پایگاه حمیمیم به تهران منتقل کردیم.»
چرا نیروهای شیعی تحت حمایت ایران با قوای بیشتری وارد عمل نشدند
لاوک غفوری، یک کارشناس عراقی روز یکشنبه ۲۲ دسامبر (دوم دیماه ۱۴۰۳) به نقل از یک مقام عراقی وقایع منتهی به سقوط دمشق را در یک رشته توئیت در شبکه اجتماعی ایکس به اشتراک گذاشت که بر نقش محوری عراق در یک تصمیم دیپلماتیک مهم دلالت دارد.
به گفته لاوک غفوری، ماجرا به شب قبل از سقوط پایتخت سوریه باز می‌گردد، شبی که آنکارا با پیشنهادی غیرمنتظره وارد عمل شد و باعث شد تا عراق از درگیر شدن بیشتر در جنگ داخلی سوریه اجتناب کند.
اولویت حفاظت از اماکن مذهبی
لاوک غفوری به نقل از این منبع ناشناس ادعا می‌کند که طی این گفتگوها، «تهران از عراق درخواست کرد که مرزهای خود را باز کند تا به ۲۰ هزار شبه‌نظامی مورد حمایت ایران اجازه ورود به سوریه و حمایت از رژیم اسد را بدهد. اما عراق قاطعانه این درخواست را رد کرد.»
به گفته او، «با رسیدن نیروهای شورشی به دروازه‌های دمشق، وضعیت بدتر شد.»
در پاسخ، گروه موسوم به چارچوب هماهنگی گروه‌های سیاسی شیعی عراق «همان شب برای بررسی راه‌حل جایگزین» تشکیل جلسه داد. یکی از پیشنهادها اعزام ۲ هزار شبه‌نظامی کتائب حزب‌الله، با هدف «حفاظت از اماکن مقدس شیعیان در سوریه به جای کمک مستقیم به دولت اسد» بود.
به کانال تلگرام یورونیوز فارسی بپیوندید
به گفته این مقام عراقی، «این تصمیم عمدتاً تحت فشار شدید رهبران گروه‌های مسلح مورد حمایت ایران بود که از تخریب این مکان‌های مقدس در صورت تسخیر دمشق به دست شورشیان نگران بودند. اولویت برای آنها حفاظت از میراث مذهبی بود، نه مبارزه برای بقای اسد.»
حتی این راه‌حل تقلیل یافته نیز می‌توانست چالش‌های خاص خود را به دنبال داشته باشد.
ابومحمد جولانی، رهبر هیات تحریر شام، در پیامی خطاب به محمد شیاع سودانی، نخست‌وزیر عراق، خواستار بی‌طرفی بغداد در تحولات سوریه شد. او از سودانی درخواست کرد که مانع ورود نیروهای حشد شعبی به سوریه شود و تأکید کرد که درگیری‌های شمال سوریه به خاک عراق کشیده نخواهد شد.
تهران و مسکو نتوانستند ضمانت کنند
لاوک غفوری به نقل از مقام مطلع عراقی نوشت: «رهبران شیعه عراق از تهران و مسکو ضمانت‌هایی خواستند تا از امنیت این شبه‌نظامیان پس از استقرارشان اطمینان حاصل کنند. آنها از تلفات ویرانگر یا هرج و مرج در صورت سقوط دمشق یا در کمین افتادن شبه نظامیان [شیعی] در مسیر بیم داشتند.»
وی در ادامه توضیح داد که «نه تهران و نه مسکو نتوانستند تضمین‌هایی را که بغداد به دنبال آن بود ارائه دهند. روسیه که درگیر عملیات نظامی خود در سوریه بود سکوت کرد و تهران که از موقعیت در حال افول اسد غافلگیر شده بود، فاقد استراتژی منسجم بود و نمی‌توانست به نگرانی‌های عراق رسیدگی کند.»
ترکیه با پیشنهادی غیرمنتظره برای شیعیان وارد عمل شد
آقای غفوری به نقل از این مقام عراقی نوشت: «آنکارا در این مقطع حساس، از طریق میانجیگران آمریکایی با یک پیشنهاد غیرمنتظره وارد عمل شد: اگر عراق از اعزام جنگجویان طرفدار ایران به سوریه خودداری کند، در عوض ترکیه تضمین می‌کند که شورشیان سوری از تمام زیارتگاه‌های شیعیان در نزدیکی دمشق از جمله حرم سیده زینب محافظت خواهند کرد.»
رهبران شیعه عراق با یک معضل مواجه بودند و باید تجدید نظر می‌کردند. سوال این بود که «آیا آنها می‌توانند برای حفاظت از اماکن مقدس به هیات تحریر شام به عنوان گروهی که به طور سنتی توسط جناح‌های شیعه به عنوان دشمن تلقی می‌شود، تکیه و اعتماد کنند یا خیر؟»
وی در ادامه نوشت: «از سوی دیگر، استقرار شبه‌نظامیان عراقی بدون تضمین این خطر را به همراه داشت که عراق را به عمق درگیری‌های سوریه، آن هم بدون داشتن هیچگونه راهبرد مشخصی برای خروج این نیروها، بکشاند.»
به فیسبوک یورونیوز فارسی بپیوندید
به گفته او، چارچوب هماهنگی عراق پس از گفتگوهای فشرد، به یک تصمیم مهم رسید: اینکه «عراق هیچ شبه‌نظامی را به سوریه اعزام نخواهد کرد. طرح استقرار [نیروها در سوریه] به طور کامل کنار گذاشته شد، زیرا پیشنهاد آنکارا فرصت نادری را برای بغداد فراهم کرد تا از درگیر شدن در درگیری سوریه دوری کند.»
هاکان فیدان، وزیر خارجه ترکیه، در تاریخ ۱۴ دسامبر (۲۴ آذر) در مصاحبه‌ای که به‌صورت زنده از شبکه خصوصی ان‌تی‌وی ترکیه پخش شد، گفت: «مهم‌ترین کاری که باید انجام می‌دادیم، صحبت با روس‌ها و ایرانی‌ها بود تا مطمئن شویم که آنها با قدرت نظامی وارد معادله (سوریه) نمی‌شوند. ما با روس‌ها و ایرانی‌ها صحبت کردیم و آنها موضوع را درک کردند».
این مقام عراقی که یکی از مشاوران ارشد چارچوب هماهنگی عراق معرفی شده است با تأمل مجدد در مورد این تصمیم، آن را لحظه ای تعیین‌کننده خواند و گفت «وعده ترکیه به ما یک راه‌حل جایگزین داد و عراق را از اتخاذ تصمیمی که می‌توانست ما را به یک درگیری طولانی و پرهزینه بکشاند، بر حذر داشت.»