بیستمین سال ترور احمد شاه مسعود؛ نابغه نظامی که به دنبال صلح بود

پرتره‌های فرمانده احمد شاه مسعود که کلاه سنتی معروف به «پکول» را بر سر دارد، هنوز روی دیوارهای بسیاری از شهرهای شمالی افغانستان دیده می‌شود. بیست سال از ترور او می‌گذرد و فرمانده مسعود همچنان فرمانده افسانه‌ای افغانستان و نماد ضد شوروی و ضد طالبان است.

شیوۀ نبردهای او تحسین بسیاری از افغان‌ها که از درگیری بی‌پایان با طالبان خسته شده بودند را برمی‌انگیخت. او به ویژه با نبوغ نظامی‌اش چهره‌ای متمایز بود، نبوغی که باعث شد پنجشیر هم در زمان اشغال خونین شوروی (۱۹۷۹-۱۹۸۹ میلادی) و هم پس از آن در رژیم اول طالبان (۱۹۹۶-۲۰۰۱) دست نخورده باقی بماند.

در جریان اشغال افغانستان توسط اتحاد جماهیر شوروی پیشین که حدود ۱۰ سال طول کشید، روس‌ها حدود ۱۵ هزار نفر را از دست دادند که بسیاری از این تلفات، حاصل نبرد آنها با نیروهای احمد شاه مسعود در پنجشیر بود.

مردان احمدشاه مسعود هنوز نیز با افتخار از نبوغ تاکتیکی او در زمان جنگ می‌گویند و اینکه «شیر پنجشیر» در هنر کمین و جنگ فرسایشی، استاد بوده است.

همرزمان او دورانی را به یاد می‌آورند که ارتش سرخ ۹ بار تلاش کرده بود تا دره پنجشیر را تصرف کند و هر بار شکست خورد؛ شکست‌های پیاپی که سرانجام فرماندهان روس را حاضر به مذاکره با احمد شاه مسعود و عقد توافق‌آتش بس برای مدت دو سال کرد.

این آتش‌بس به مسعود فرصت داد تا «شورای نظار» را که ائتلافی از گروه‌های نظامی مجاهدین افغان بود و یکی از قوی‌ترین تشکل‌های نظامی و چریکی در برابر شوری محسوب می‌شد، تاسیس کند.

مسعود به گفته نزدیکانش نگاهی «فراقومیتی» در این کشور داشت و به گفته فرزند ۳۲ ساله‌اش احمد «چشم انداز او برای افغانستان، کشوری آرام با روابط خوب بین همه قومیت‌ها و کشورهای همسایه» بود.

احمد مسعود همچنین پیش از این در جریان مصاحبه‌ای در سال ۲۰۱۹ میلادی و با اشاره به اقدامات آمریکا و دولت افغانستان برای مذاکره با طالبان، گفته بود که پدرش اولین کسی بود که، بیش از بیست سال پیش از این، به طالبان نزدیک شده بود تا درباره صلح گفتگو کند.

مسعود و فرانسه

احمدشاه مسعود رابطه‌ای نزدیک با فرانسه داشت که علت آن نیز ارتباط با روشنفکران و نویسندگان این کشور بود. دولت فرانسه نیز به شیوه‌های مختلف از او حمایت می‌کرد؛ از مسیر پزشکان بدون مرز که اعضای آنها مخفیانه به پنجشیر می‌رفتند، همچنین از طریق عوامل مخفی که از مسعود در مقابل شوروی و سپس طالبان حمایت می‌کردند.

احمدشاه مسعود که از نظر غرب نمادی از اسلام میانه رو بود، در سال ۲۰۰۱ میلادی به پاریس سفر و با مقامات این کشور دیدار کرد و سپس در پارلمان اروپا واقع در استراسبورگ حاضر شد.

احمد شاه مسعود در جریان حضورش در پارلمان اروپا، دولت پاکستان را متهم به پشتیبانی از طالبان می‌کند و خواستار فشار غرب بر اسلام آباد می‌شود. او تاکید می کند که حمایت پاکستان از طالبان تنها حمایت سیاسی و اقتصادی و تامین اسلحه نیست. بلکه «در داخل افغانستان قشون منظم پاکستانی» وجود دارد.

او تاکید می‌کند که چنانچه پاکستان کمک‌هایش را به طالبان قطع کند، این گروه نمی‌تواند حتی برای یک سال دوام بیاورد.

نقاط تاریک زندگی احمد شاه مسعود

احمدشاه مسعود نیز در جوانی مانند بسیاری از رهبران مجاهدین، برای مبارزاتش از جنبش اخوان المسلمین الهام گرفته است.

علاوه بر این، اگرچه بسیاری شعرخوانی او برای سربازانش را به یاد می‌آورند اما اتهامات زیادی نیز علیه نیروها و فرماندهان زیرمجموعه‌اش مطرح شده است از جمله اینکه مردانش در سال‌های جنگ داخلی افغانستان (۱۹۹۲ تا ۱۹۹۶میلادی) دست به کشتار و غارت زده‌اند؛ اقداماتی که ده‌ها هزار قربانی گرفته و کابل را به یک منطقه ویرانه تبدیل کرده است.

ترور احمد شاه مسعود

احمدشاه مسعود در ۱۸ شهریور ۱۳۸۰ میلادی (۹ سپتامبر ۲۰۰۱ میلادی) توسط خبرنگارانی دروغین که درواقع بمبگذاران انتحاری عضو القاعده بودند کشته شد؛ دو روز قبل از حمله به برج‌های دوقلوی نیویورک و ساختمان پنتاگون ۱۱ سپتامبر.

او در زمان ترور ۴۸ سال داشت و پس از کشته شدن، با حکم ریاست جمهوری «قهرمان ملی» نام گرفت. در این بیست سال، بسیاری از مردم افغانستان همچنان بر این باور بودند که اگر او زنده می‌ماند، سرنوشتی دیگر برای این کشور رقم می‌خورد و اینکه برای نجات افغانستان به یک «مسعود» نیاز است.

مایکل بَری، مردم‌شناس و نویسنده آمریکایی دربارۀ احمد شاه مسعود می‌گوید: «او با دو دیدگاه از سه دیدگاه توتالیتاریسم بزرگ قرن ۲۰ مبارزه کرد: کمونیسم و اسلام‌گرایی» (سومین دیدگاه توتالیتاریسم آن دوران، نازیسم بود).

این استاد دانشگاه پرینستون که از سرشناس‌ترین متخصصان افغانستان محسوب می‌شود و مدت‌های طولانی در کنار احمدشاه مسعود بوده و حتی زندگینامه او را نوشته، این فرمانده برجستۀ افغان را به دلیل تصمیم‌های سیاسی‌اش با افرادی همچون وینستون چرچیل یا شارل دوگل در اروپای غربی مقایسه می‌کند و می‌نویسد که «با گذشت زمان، انتخاب‌های سیاسی او، در پشت تصویری که از او به عنوان کسی که جان خود را برای کشور فدا کرده معرفی شده، مبهم و محو می‌شوند.»

امسال با تسلط طالبان بر افغانستان حال و هوای دیگری بر سراسر این کشور حاکم است؛ اما تا پیش از این هرساله در ۹ سپتامبر به مناسبت سالروز کشته شدن احمدشاه مسعود مراسم ویژه‌ای در کابل و دره پنجشیر برگزار می‌شد.

تصاویر او در همه جا دیده می‌شد، بسیاری از مردان افغان در این روز به افتخار او کلاه «پکول» بر سر می گذاشتند و هوادارانش به یاد او دست به تیراندازی هوایی می‌زدند؛ تجلیل‌هایی که فرزندش را چندان خشنود نمی‌کرد چراکه او خواستار تجلیل از «ارزش‌هایی» بود که مسعود برای آنها جنگید و نه از عکس‌هایش.