اختلاف میان یونان و ترکیه در شرق مدیترانه هر روز پرتنشتر میشود. اختلاف دو طرف بر سر چیست و این ادعاها تا چه حد صحت دارد. گفتوگوی مانی تهرانی با قدیر گلکاریان، استاد دانشگاه نیکوزیای شمالی و امید شکری، تحلیلگر دیپلماسی و امنیت انرژی را بخوانید.
آگهی۲۴ ژوئیه ۱۹۲۳ قراردادی بین متفقین و متحدین در شهر لوزان سوئیس به امضاء رسید که از جمله به جنگ میان ترکیه و یونان پایان داد. برخی از مخالفان این قرارداد چنین استدلال میکنند که عمر این معاهده بین المللی ۱۰۰ سال است و پس از سال ۲۰۲۳ خود به خود ملغی میشود.
این فرضیه تا چه حد صحت دارد، آیا مرزهای غربی و جنوبی ترکیه در معرض عدم رسمیت حقوقی و بروز تنش قرار میگیرد؟
قدیر گلکاریان، استاد علوم سیاسی دانشگاه نیکوزیای شمالی در گفتوگو با یورونیوز درباره این فرضیه میگوید: «در هیچکدام از ۱۱بند قرارداد لوزان به تاریخ انقضاء و محرومیت ترکیه از حق اکتشاف و استخراج انرژی در حوزه سرزمینیاش اشاره نشده. من در پی تحقیق و بررسی به این نتیجه رسیدم که منشأ نشر چنین ادعاهایی چند وبلاگ و روزنامه وابسته به گروههای تندرو در مناطق سلانیک یا آتن است که مدعیاند از تاریخ ۲۴ ژوئیه ۲۰۲۳ تنگههای بسفر و داردانل از دست ترکیه خارج میشود و دیگر این کشور اجازه نخواهد داشت تا بر عبور و مرور کشتیهای جنگی در این منطقه نظارت کند و همچنین حق استفاده از منابع هیدروکربن و دیگر انرژیها را ندارد، بعضی روزنامههای قبرس جنوبی و یا افرادی در داخل ترکیه هم این ادعاها را تکرار میکنند و هدف مشترک همهی اینها تأثیرگذاری بر افکار عمومی ترکها است.»
وی علاقه تازه دولت ترکیه به تحقیق و اکتشاف منابع نفت و گاز را با طرح این ادعاها بیارتباط دانسته و با اشاره به تغییر مسیر راهبردی ترکیه در دو دهه اخیر، ریشه بیاعتمادی این کشور به بلوک غرب را این طور توضیح میدهد «ترکیه دیگر ترکیه قدیم نیست. این کشور با شناخت و تقویت نقاط قوت خود تلاش میکند تا از حصار مرزهای جغرافیایی خود خارج شده و در توازن قوای منطقه سهم و مشارکت داشته باشد، اما به خصوص از زمان جنگ داخلی سوریه که ائتلاف بینالمللی به رهبری آمریکا از گروههای مسلح کرد سوریه -که دولت ترکیه آنها را تروریست میداند- حمایت کرد و یا بعد از موضعی که کشورهای غربی در واکنش به کودتای ۱۵ ژوئیه نشان دادند، ترکیه بیش از پیش متوجه شد که برای تأمین منافع ملیاش باید سیاست مستقل در پیش بگیرد. حتی در زمینه اکتشاف انرژی هم ترکیه ۷ سال پیش شرکت اکسون موبیل آمریکا را به دریاهای مدیترانه، سیاه و اژه دعوت کرد، اما این شرکت نتایج تحقیق مأیوس کنندهای پیش روی ترکیه قرار داد؛ در حالی که امسال ترکها با همکاری شرکت قطر پترولیوم موفق شدند منبع گازی بزرگی در دریای سیاه کشف گنند که قرارداد استخراج این منبع نیز با قطریها به امضاء رسید.»
«ادعاهای رسانههای یونانی در مورد صد سالگی پیمان لوزان سندیت ندارد»
امید شکری، تحلیلگر دیپلماسی و امنیت انرژی نیز این موضوع را تایید میکند که در برخی از رسانههای تندرو و غیرعلمی قبرس و ترکیه اینطور وانمود میشود که با صد سالگی قرارداد لوزان، ترکیه حقوق کنونی مترتب بر تنگههای بسفر و داردانل را از دست خواهد داد یا نمیتواند منابع هیدروکربن دو دریای اژه و مدیترانه را استخراج کند. آقای شکری میگوید: «موضوع تز دوره فوق لیسانس من -در سال ۲۰۱۲ میلادی- نقش انرژی در روابط ایران و ترکیه بود و برای همین در مسائل پیرامونی آن بسیار تحقیق و پژوهش کردهام، اما در جریان تحقیقاتام هرگز به سند یا ردپای مستندی برخورد نکردم که بتواند این ادعاها را اثبات کند؛ بنابراین با اطمینان کامل میگویم که از نظر علمی و حقوقی این شایعات هیچ سندیتی ندارد.»
«یونان کشور جزیرهای نیست و تحرکات آبیاش تجاوز به حریم دریایی ترکیه تلقی میشود»
امسال یک شرکت حفاری ایتالیایی منبع گازی بزرگی در ساحل جزیره مئیس در محدوده قبرس شمالی کشف کرده که با مرز کشور ترکیه تنها ۲ کیلومتر فاصله دارد، اما جزء همان مناطقی است که یونان در مالکیت خود میداند.
آقای گلکاریان درباره رژیم حقوقی این منطقه میگوید: «اتفاقأ یک دلیل ورود ترکیه به حوزه رقابت انرژی، همین رفتار تهاجمی و انحصارطلبانه برخی کشورهای حوزه مدیترانه است. به عنوان نمونه سال گذشته میان اسرائیل، مصر، یونان و قبرس جنوبی قرارداد همکاری توسعه طلبانهای امضاء شد تا ترکیه را از فلات قاره دور و در مرزهای خاکی خود محصور کنند. یونان خود را کشور جزیرهای معرفی کرده و به این بهانه قصد دارد مرزهای ساحلی خود را از عمق ۶ مایلی به عمق ۱۲ مایلی آبها ارتقاء دهد. در حالی که حقوق بینالملل کشوری را جزیرهای میشناسد که حداقل دو سوم مساحت جغرافیایی آن را آب تشکیل دهد که یونان چنین شرایطی ندارد و بنابراین تحرکاتش تجاوز به حریم دریایی ترکیه است.»
اما امید شکری ساکن واشنگتن، در تشریح حقوقی به تجربه تاریخی اهمیت ویژهای میدهد که بر حسب آن اقتصاد نقش تعیین کنندهای دارد: «تاریخ نشان داده کشوری که اقتصاد قویتر و ابزار قدرت بیشتری داشته باشد میتواند در عرصه بینالمللی حرف خود را به کرسی بنشاند. چنان که در بسیاری از موارد همین مناقشه، حقوق آبها به سود ترکیه است، اما کشورهای ساحلی و یا برخی کشورهای فرامنطقهای مثل فرانسه این حق ترکیه را به رسمیت نمیشناسند.»
«در واقع رقابت اصلی کشورها در مدیترانه بر سر کنترل منابع و ترانزیت انرژی است»
البته آقای شکری حساسیت کشورهای ساحلی و اهمیت ویژهای که پای قدرتهای بزرگ دنیا مثل آمریکا و روسیه را به منطقه مدیترانه کشانده، فراتر از انرژی و بر سر منافع ژئوپلتیک میداند که بیشتر رقابت بر سر کنترل منابع و ترانزیت انرژی از این منطقه را شامل میشود. بنابراین کشوری که در این رقابت از دیگران پیشی بگیرد، علاوه بر تأمین منافع ملی اقتصادی خود میتواند در معادلات سیاسی و در میان قدرتهای جهانی ایفای نقش کند و به عنوان مثال بازار انرژی اروپا را از آن خود کند. با این تفاصیل شکری کفه ترازوی کشورهای ساحلی و همچنین اعضاء ناتو را به سود یونان میبیند «فرانسه در لیبی و در سوریه با ترکیه تضاد منافع دارد و برای همین در مناقشه مدیترانه از نفوذ خود استفاده میکند تا موضع ترکیه را بین اعضاء ناتو و اتحادیه اروپا تضعیف کند، البته ترکیه با بازگرداندن کشتی اروج رئیس به بندر آنتالیا -که دلیل آن انجام تعمیرات ماهانه اعلام شده- نشان میدهد که قصد ندارد توسعهطلبی کند یا تنش را افزایش دهد.»
آقای گلکاریان نیز با رد ادعای توسعه طلبی ترکیه، ورود ارتش این کشور به شمال قبرس در سال ۱۹۷۴ را این گونه توصیف میکند: «نخست وزیر وقت ترکیه زندهیاد بولنت اجویت در آن زمان نگفت ما صلح را برای ترکها میبریم، گفت ما صلح را به جزیره میبریم. تا یک سال پیش از آن بخشهای شمالی و جنوبی قبرس تولیدات و صادرات مشترک داشتند، اما از آن سال سازمان ملل متحد و یونان، ترکیه را اشغالگر خواندند و قبرس شمالی را تحریم کردند. تا ۱۶ ماه پس از آن تاریخ هم نیروهای حافظ صلح سازمان ملل نیازی به حضور در منطقه نمیدیدند، اما گروههای افراطی در یونان چنان مجادله را کش دادند و بر میزان تنشها افزودند که سازمان ملل ناچار شد در مرز قبرس شمالی و جنوبی نیرو مستقر کند که تا امروز نیز حضور دارند. مناقشه اصلی ترکیه بر سر قبرس این است که اگر یونان و قبرس جنوبی طبق ادعاهایشان همهی قبرس را به عنوان یک جزیره واحد به رسمیت میشناسند، باید یک حکومت مرکزی فدرال تأسیس کنند که بخش شمالی را ترکها و بخش جنوبی را یونانیها اداره کنند و حق و سهم برابر ترکهای قبرس نیز تضمین شود، اما در عمل یونان و قبرس جنوبی زیر بار این دو مطالبه نمیروند.»
در مورد قبرس نیز آقای شکری بر همین باور است که آنکارا موضوع قبرس شمالی را جزئی از امنیت ملی خود میداند و تا زمانی که حقوق سیاسی و اقتصادی ترکهای قبرس تأمین نشود، ارتش ترکیه، قبرس شمالی را ترک نخواهند کرد و تا امروز هم یونان و قبرس جنوبی در این زمینه حسن نیتی نشان ندادهاند «یونان حتی به معاهده دو جانبه ۱۹۴۸ که طی آن دو کشور ترکیه و یونان متعهد شدهاند تا جزایر مدیترانه را عاری از سلاح نگه دارند نیز متعهد نماند و تجهیزات نظامی خود را به این جزایر منتقل کرد و تا این که ترکیه در سال ۲۰۱۹ سرمایهگذاری بزرگی بر روی خرید کشتیهای اکتشافی انجام داد و الان از نظر تجهیزات اکتشاف و حفاری ترکیه جزء کشورهای برتر منطقه به شمار میرود که ناوگان دریایی ارتش، این کشتیها را در جریان عملیات اسکورت میکند و نیروی هوایی نیز بر فراز آسمان آنها را همراهی و حفاظت میکند.
«رکود کرونا و کاهش قیمت جهانی انرژی، اهمیت مدیترانه را کاهش نداده»
او در ادامه به یک وجه تمایز منابع انرژی مدیترانه اشاره میکند: «توجه داشته باشیم که طبق آمارهای موسسه تحقیقات انرژی آکسفورد و دیگر شرکتها و آژانسهای بینالمللی مرتبط با انرژی، منابع هیدروکربن این ناحیه، که بیشتر هم گاز است نامحدود نیست و تنها میتواند نیازهای منطقه و کشورهای اروپایی را برای بازه زمانی مشخصی تأمین کند. در حال حاضر به خاطر شیوع کرونا و کاهش قیمت جهانی انرژی بیشتر پروژههای بزرگ با مشکل منابع مالی و تأمین سرمایه برای تهیه و تولید فنآوریهای مورد نیاز روبهرو شدهاند، اما در حوزه مدیترانه منافع ژئوپلتیک مطرح است و کشورها همچنان تلاش میکنند تا منابع مورد نیاز و فنآوریهای لازم را برای اکتشاف و استخراج از این منطقه فراهم کنند.»
آقای گلکاریان که در بخش ترکنشین قبرس مشغول تدریس است، ورود ناوگان جنگی ایالات متحده به آبهای مدیترانه را در جهت محدودسازی نیروهای روسیه میداند که به ماجرای ترکیه و یونان ربطی ندارد و میگوید: «اتحادیه اروپا هم به تحریم اقتصادی و یا درگیری نظامی با یک عضو ناتو علاقهمند نیست، به قول صدر اعظم آلمان خانم آنگلا مرکل یونان به بچه لوس اروپا تبدیل شده که باید این مشکل را با نشستن بر سر میز مذاکرات دیپلماتیک حل و فصل کند.»
شکری با یادآوری سفر چند روز قبل مایک پومپئو، وزیر خارجه آریما به قبرس و ابراز نگرانی واشنگتن از اقدامات اکتشافی ترکیه در دریای مدیترانه، اضافه میکند: «آمریکا به طور ضمنی جانب یونان و قبرس را گرفته و روز چهارم نوامبر چه ترامپ و چه بایدن در کاخ سفید نشسته باشد، سیاست آمریکا در مدیترانه و در لیبی فعالانهتر خواهد شد، زیرا قدرت گرفتن روسیه و دیگر کشورها در این مناطق برای هژمونی آمریکا خطر محسوب میشود.»
«یونان با استفاده از لنجها و قایقهای تفریحی، نظامیان خود را به جزیره مئیس میفرستد»
آقای گلکاریان با منطقی و عقلگرا خواندن رفتار دولت ترکیه، میگوید: «هر چند اجلاس فنی و نظامی که در روز دهم سپتامبر میان ترکیه و طرفهای مقابل برگزار شد، بدون توافق و دستآورد مشخصی پایان یافت، اما نفس تشکیل جلسات مشترک در سطوح مختلف فنی و نظامی و سیاسی نشان میدهد که همه طرفهای این مناقشه تمایل دارند تنشها را به حداقل رسانده و مشکلات موجود را از طریق گفتوگو حل و فصل کنند. البته در این میان یونان برای ترکیه قابل اعتماد نیست، زیرا از سویی پیشنهاد مذاکره جهت دستیابی به صلح را میپذیرد و همزمان از طریق لنجها و قایقهای تفریحی نیروهای نظامی خود را به جزیره مئیس میفرستد.»
آگهیاو همچنین با اشاره به اجلاس مهم سیاسی که در همان روز دهم سپتامبر در جزیره کرس فرانسه برگزار شد، حضور فرانسه و کشورهای جنوب اروپا را از موضع کاهش تنش همراه با جانبداری از یونان ارزیابی میکند: «امانوئل مکرون نیز خواستار کاهش تنش از جانب ترکیه و تغییر در شیوه و روند تحولات شد، اما تأکید آنها بر این که در مناقشه اکتشاف گاز طبیعی میان یونان و ترکیه ترکها رفتاری نامعقول دارند و ترکیه عامل اصلی تنش است، جای تأمل دارد. در این اجلاس همچنین حمایت مجدد از مواضع یونان و قبرس و این که یونان برای بهرهمندی از اکتشافات در حفاریها محق است... و طوری آن را برجسته کردند که به نوعی سرآغاز ادامه تنش است و پیش پرده اعمال تحریمهای احتمالی علیه ترکیه محسوب میشود.»
«تنها فشار افکار عمومی ممکن است ترکیه را به عقب نشینی وادار کند»
آقای گلکاریان پذیرش مذاکره بدون پیش شرط و یا با پیش شرط از سوی مولود چاووش اوغلو، وزیر خارجه ترکیه را نشان از اطمینان ترکیه به کارتهای بازی که در دست دارد میداند که یکی از آنها مربوط به روح قوانین سال ۱۹۶۰ است.
به عقیده او «اگر این مذاکرات انجام نشود و یا به شکست بیانجامد، ترکیه تنها در صورتی از حق خود دست میکشد که تحریم اقتصادی و افزایش بدهی مردم به بانکها باعث فشار افکار عمومی ترکیه به دولت شود.»
«با وجود اختلافات در لیبی و سوریه، ترکیه با روسیه و ایران اهداف مشترک دارد»
آقای گلکاریان همچنین بر خلاف شکری راهبرد منطقهای ترکیه را در تعارض با راهبرد آمریکا تعریف میکند «هر چند ترکیه در لیبی با روسیه و در سوریه با ایران اختلاف دارد، اما سه کشور در جهت تثبیت موقعیت ژئوپلتیک خود در شرق مدیترانه و دور کردن سیطره آمریکا از منطقه و شکست تصاحب انحصاری منابع انرژی اهداف مشترکی دارند و طبعأ ترکیه تلاش میکند به سهم خود در قطب این مثلث قرار بگیرد.»
آگهیو در پایان امید شکری در پاسخ به پرسش یورونیوز که تحلیل نهایی شما از دستآوردهای اجلاس کرس فرانسه و احتمالات آینده پیش رو چیست؟ میگوید: «چنان که گفتم فرانسه و ترکیه تضاد منافع دارند، اما امیدواریهایی نیز وجود دارد. مواضع مالت، ایتالیا، پرتغال و اسپنیا کمی به ترکیه نزدیک است و تا اجلاس بیست و چهارم سپتامبر هنوز زمان باقی است و ترکیه میتواند در این فرصت از ابزارهای دیپلماسی عمومی مثل رسانهها برای جلب افکار عمومی کشورهای اروپایی استفاده کند. برای دولتهای اروپایی نظر شهروندان مهم است و از این رو فشار افکار عمومی بهترین روش برای تغییر نظر سیاستمداران اروپایی است تا به تحریم اقتصادی ترکیه رأی ندهند و یا اگر هم چنین تصمیمی گرفتند، دامنه تحریمها محدود باشد؛ زیرا برای اقتصاد کرونا زدهی ترکیه و با وجود میزبانی از میلیونها پناهجو تحریم میتواند شوک بزرگی باشد. البته توپ تنها در زمین ترکیه نیست، زیرا در این مناقشه منافع دیگری هم وجود دارد؛ از جمله این که فرانسه علاقه دارد به یونان جنگنده بفروشد و یونان پول ندارد که بخرد و یا یونان به آلمان بدهی سنگین دارد که توان بازپرداخت آن را ندارد و بنابراین کشورهای اروپایی به این بعد مناقشه هم میاندیشند که اگر جانب یونان را بگیرند و در این منطقه منابع هیدروکربن کشف شود، یونان میتواند بدهیهای خود به کشورهای اتحادیه اروپا را پرداخت کند. فارغ از این بحران، در درازمدت و برای دستیابی به صلح پایدار لازم است ترکیه در جهت معاهدات همکاری با کشورهای ساحلی نظیر سوریه و اسرائیل و مصر حرکت کند.»