قاسم هاشمی نژاد، از ژورنالیسم و قصه نویسی نوآر تا تصحیح متون عارفانه

قاسم هاشمی نژاد، از ژورنالیسم و قصه نویسی نوآر تا تصحیح متون عارفانه
نگارش از Parviz Jahed
هم‌رسانی این مطلبنظرها
هم‌رسانی این مطلبClose Button
آگهی

با مرگ قاسم هاشمی نژاد در سن ۷۴ سالگی، جامعۀ ادبی ایران، یکی از برجسته ترین نویسندگان و منتقدان ادبی اش را از دست داد. نویسنده ای که نه تنها یکی از مهم ترین رمان های جنایی-نوآر ایرانی یعنی «فیل در تاریکی» را نوشت بلکه در زمینۀ روزنامه نگاری، نقد ادبی، شعر، ترجمه و تصحیح متون ادبی کهن نیز فعالیت چشمگیر و موثری داشت. شاید شهرت هاشمی نژاد بیشتر مدیون رمان «فیل در تاریکی» او باشد و این رمان مهم ترین دستاورد ادبی او به حساب آید اما او پیش از نوشتن این رمان، روزنامه نگار و منتقد ادبی زبردستی بود که در صفحات ادبی روزنامه آیندگان می نوشت.

به گفتۀ سیروس علی نژاد، حضور قاسم هاشمی‌نژاد در روزنامۀ «آیندگان» کوتاه اما پربار بود. علی نژاد در مقالۀ «کارنامۀ قاسم هاشمی‌نژاد در آیندگان»، نوشته‌های هاشمی‌نژاد در عرصۀ روزنامه‌نگاری را به سه دسته تقسیم کرده است: «گزارش، نقد کتاب و گفتگو.» او در مورد فعالیت ادبی و نقدنویسی هاشمی نژاد در روزنامۀ آیندگان می نویسد: «از آنجا که صفحات فرهنگی «آیندگان» پر‌بار بود، بسیاری برای صفحه‌ی کتاب «آیندگان» می‌نوشتند اما از همه قوی‌تر همچنان خود هاشمی‌نژاد بود. هم در دید و هم در زبان نقد. زبانی که او به کار می‌برد از زبان معمولی که در روزنامه به کار گرفته می‌شد، فراتر بود. زبانی بود خاص، موجز، مؤثر و صریح که هیچ سخنی را در پرده و لفافه نمی‌گذاشت و به لیت و لعَل برگزار نمی‌کرد. از حیث دید و شناخت نیز کارش در سطحی بود که روزی فرج‌الله صبا به من می‌گفت «نقدهای او در آیندگان در حد نقدهای جهانی بود، دیدگاهش در سطح تایمز لندن بود.»

به نوشتۀ علی نژاد، هاشمی نژاد از همان نخستین مطلب خود که با عنوان «دیداری با اردشیر محصص» در سوم شهریور ۱۳۴۷ در آیندگان منتشر شد، وسواس خود در به کارگیری زبان و سبک و سیاق خاص اش را به نمایش گذاشت.

نقدهای هاشمی نژاد بر داستان های مهمترین داستان نویسان معاصر ایران در دهه چهل و پنجاه از ابراهیم گلستان گرفته تا سیمین دانشور، هوشنگ گلشیری، ناصر تقوایی و زکریا هاشمی در صفحۀ ادبی روزنامه آیندگان با عنوان «عیارسنجی کتاب» منتشر شد و او را به عنوان منتقدی دقیق و نکته سنج با ذهنی تحلیل گر که به قواعد داستان نویسی مدرن و اصول نقد ادبی مسلط است به جامعۀ ادبی ایران شناساند. مقاله «حسینقلی مستعان، حرفه‌یی تنها و آزرده»، نقد مجموعه داستان «مثل همیشه» هوشنگ گلشیری، نقد «آذر ماه آخر پاییز» و «مد و مه» ابراهیم گلستان و نقد رمان «سووشون» سیمین دانشور، از مهم ترین نقدهای هاشمی نژاد بر داستان های معاصر فارسی است که در آیندگان منتشر شد و باعث تحول و غنای سنت نقد ادبی در ایران شد. هاشمی‌نژاد در نقد خود بر قصه های مجموعۀ «آذر، ماه آخر پاییز»، قصه های ابراهیم گلستان را سرشار از «طراوت و تازگی»، «گیرایی و انسجام در سبک» و «غنا و شورمندی در زبان» دانسته است.

مجموعۀ نقدها و مقالات قاسم هاشمی نژاد، اخیراً به همت جعفر مدرس صادقی در کتابی با عنوان «بوته بر بوته» از سوی انتشارات هرمس منتشر شد.

هاشمی نژاد، همان نکته سنجی و ذهن نقاد و تحلیل گری را که در نوشته هایش داشت، در گفتگوهایش با نویسندگان مطرح و صاحب نام عصر خود مثل هوشنگ گلشیری، رضا فرخفال و ابراهیم گلستان نیز به کار گرفت. گفتگوی او با ابراهیم گلستان، تنها گفتگوی طولانی با این نویسنده و فیلمساز برجسته است که پیش از گفتگوی نگارنده با گلستان (نوشتن با دوربین) سال ها قبل از انقلاب و به انگیزه چاپ در روزنامه آیندگان انجام شد، هرچند آن زمان، به خاطر طولانی بودن و شاید هم مخالفت دستگاه سانسور دوره شاه، در روزنامه چاپ نشد اما چندین سال بعد (در سال ۱۳۷۷) به صورت کامل اما بدون ذکر نام هاشمی نژاد به عنوان مصاحبه گر در کتاب «گفته ها»ی ابراهیم گلستان در لندن منتشر شد.

گلستان در کتاب «گفته ها» در مورد این گفتگو می نویسد: «نویسنده ای از روزنامه آیندگان می خواست دربارۀ نوشته های داستانیم گفتگویی کنیم. من شناخته بودم که او زیاد می خواند، بی مرض می نویسد، و از دارودستۀ هوزن نیست. پذیرفتم. اول گمانم این بود که نیم صفحه ای از روزنامه در دو یا سه روز برای نقل چنین گفتگویی کافی است، اما همینکه راه افتادیم زود از این حدود رد شدیم، زیاد، و همچنین گاهی از حدود سئوال و جواب ساده که گاهی می شد مجادله، در عین نیکی نیت… و همچنین دیدیم گفتن برای روزنامه و محدود ماندن در شماره و اندازۀ ستون و صفحه بیهوده ست و راحت تر است آزادانه پرسیدن و آزادانه دادن پاسخ؛ تا بعد ببینیم تکلیف تدوین چه خواهد بود، قیچی به میل یا بی میل ما چگونه بچیند. اما نتیجه این کارِ هفته ها، از زور حجم، هرگز به چاپ در روزنامه نیامد، و بریده و فشردۀ آن را هم نه من و نه نویسنده، هیچ یک قبول نکردیم. او حتی از اینکه اسمش در این زمینه بیاید ابا هم کرد، که امروز هم من به این حق و اختیار او احترام می دارم…» (گفته ها. ص ۱۹) هاشمی نژاد در این گفتگو، بر روی کارهای داستانی گلستان تمرکز کرده و با تیزبینی و دقت موشکافانه و نیز رویکردی انتقادی، به بحث و جدل دربارۀ مجموعه داستان های «آذر ماه آخر پاییز»، «شکار سایه»، «جوی و دیوار و تشنه» و «مد و مه» با نویسندۀ سخت گیر و مجادله گر این داستان ها پرداخته است. پرسش های او از گلستان، بیانگر وسعت دید و مطالعات ادبی او و دانش اش در زمینۀ نقد ادبی، ساختار روایت و فرم داستان و نثر و زبان ادبی بود.

دانش و آگاهی عمیق هاشمی نژاد در زمینۀ داستان نویسی مدرن در ترکیب با ذهن و تخیل داستان پردازانۀ او و نیز علاقه اش به سینما و ادبیات گانگستری و نوآر، منجر به خلق رمان «فیل در تاریکی» شد. رمانی که نشان دهندۀ قدرت داستان نویسی هاشمی نژاد و مهارتش در ساختن فضاها و شخصیت های ایرانی با الهام از داستان ها و فیلم های نوآر آمریکایی بود بدون آنکه واقع گرایی و اصالت را قربانی گرته برداری ناشیانه از فرمول های داستان نویسی نوآر کند. «فیل در تاریکی»، رمانی جذاب با ساختار جنایی و نوآرگونه و درونمایه ای اگزیستانسیالیستی است. شخصیت اصلی آن، گاراژ داری به نام جلال امین است که ناخواسته درگیر ماجرای تبهکارانه ای می شود. ماجراهای داستان در طی هشت روز اتفاق می افتد و فرم روایت بر اساس روزهای هفته است و از یکشنبه شروع می شود و در یکشنبه بعد به پایان می رسد. حسین، برادرِ جلال، بعد از پایان تحصیلاتش در آلمان و بازگشت به ایران، اتومبیل بنز آخرین مدلی را برای او به عنوان هدیه می آورد. اتومبیلی که گروهی تبهکار به خاطر اینکه جنس قاچاقشان را در آن جاسازی کرده اند، به دنبال آن اند. حسین به دست تبهکاران به قتل می رسد و جلال به انگیزۀ گرفتن انتقام او، وصیت نامه اش را می نویسد و به مصاف آنها می رود.

«فیل در تاریکی» با اینکه داستان مدرنی است اما با نثر و زبان منحصر بفرد و شاعرانه ای نوشته شده که حاصل سال ها دمخوری هاشمی نژاد با ادبیات فارسی و پرسه زنی در متون عرفانی و کهن است: « مدت ها بود که این وقت شب پیاده راه نرفته بود. سوز آخر شبی برای پلک های ناسور ملتهبش فرح داشت. دید در آسمان سرخی ناخوشایندی منتشر شده بود که از تلاطم ابرهای به جان رسیده حکایت می کرد. جلال نگاه کرد و فکر کرد چیزی به باریدن نمانده. حساب کرد. روز آخر چار-چار است.»

محمدعلی سپانلو که «فیل در تاریکی» را در گروه رمان های اجتماعی طبقه بندی کرده در توضیح آن می نویسد: « فیل در تاریکی اساساً یک رمان پلیسی، به‌سبک جیمزباندی است. ولی چرا آن را در شمار رمان‌های اجتماعی آورده‌ایم؟ دلیل فقط در چیره‌دستی نویسنده در طراحی حوادث و تعبیهٔ راز داستان نیست؟ ونه در تمهید او در به‌وجود آوردن یک دکوپاژ سینمائی ونه حتی در مهارت او که علاوه بر طنز شاعرانه به‌سبک ژرژ سیمنون، تصویری از یک تهران مدرن و سرشار از تبهکاری ارائه داده است، بدون این که در واقعیت بیرونی دخل و تصرفی کرده باشد. دلیل در این جاست که – براساس قدرت‌های فنی مذکور – می‌توان در آینده چنین قصه‌هائی ساخت. با رنگ سیاسی و مثلاً با شرکت «ساواک». برای افشای آن چه نباید دیگر تکرار شود، قالب جذاب رمان پلیسی هم خواننده را جلب می‌کند و هم ظرفیت موضوع را دارد. گذشته از هر چیز مگر ما سال‌ها در یک جامعه پلیسی زندگی نمی‌‌کردیم؟ پس نگارش این گونه رمان مباینتی با رئالیسم ندارد، داشیل هامت، پدر «رمان سیاه» امریکائی مدت‌ها در زندان مک کارتی به‌سر برد.»

به نوشتۀ حسین نوش آذر، داستان نویس و منتقد ادبی، هاشمی نژاد در «فیل در تاریکی»، «قواعد رمان پلیسی را به کار گرفت، اما به جای آنکه مانند رمان‌های پلیسی متعارف به معما و کشف آن اهمیت دهد، رابطه خشونت و جامعه را آشکار کرد.» به گفتۀ نوش آذر، هاشمی‌نژاد در این رمان موفق شد لهجه‌های اقوام ایرانی و لحن شخصیت‌ها را به خوبی بازآفرینی کند.

در سال ۱۳۶۸ نعمت حقیقی، بر اساس رمان «فیل در تاریکی»، فیلمی با شرکت فرامرز قریبیان در نقش جلال امین ساخت که به دلایل نامشخصی ناتمام ماند. این فیلم چند سال بعد به وسیلۀ یکی از کارگردان های تلویزیونی تکمیل شد و در صدا و سیمای ایران نیز به نمایش درآمد اما هیچ بازتابی نداشت. هاشمی نژاد به نگارنده گفته بود که در ساختن این فیلم هیچ دخالتی نداشته و نسخه ای را که از تلویزیون پخش شد، هرگز ندیده است.

قاسم هاشمی نژاد، نویسندۀ گوشه گیری بود و برخلاف نویسندگان ایرانی هم نسل خود، ارتباطات محدودی داشت و از حضور در محافل و مجامع ادبی و گفتگو با خبرنگارها و رسانه ها گریزان بود. این عزلت گزینی و انزوا طلبی، ناشی از روحیۀ عارفانه و گرایش های صوفیانه و عرفانی او و تعلق خاطرش به سلسلۀ دراویش نعمت اللهی گنابادی بود. تصحیح و شرح نویسی بر متون عرفانی از دیگر زمینه های فعالیت ادبی هاشمی‌نژاد بود. کتاب «سیبی و دو آینه؛ در مقامات و مناقب عارفان فرهمند»، در چهار بخش، شرح زندگی، آثار و عقاید عارفان بزرگی چون حسین ابن منصور حلاج، بایزید بسطامی، ابراهیم ادهم، رابعه ادویه، ابوسعید ابی‌الخیر و ابوبکر بلخی است. تصحیح و تحشیه «سفرنامه ناصرخسرو قبادیانی مروزی»، «در ورق صوفیان: سه مقاله در حوزه عرفان»، «قصه‌های عرفانی: تعریف، تبیین، طبقه‌بندی»، «حکایت‌های عرفانی: ۲۰۱ گزیده روایی از دفتر معرفت‌پیشگان»، از دیگر آثار هاشمی نژاد در این زمینه است.

هاشمی نژاد، علاوه بر نوشتن، ترجمه هم می کرد. ترجمۀ داستان جنایی و نوآر معروف ریموند چندلر، با عنوان «خوابِ گران» که از ترجمه های مشهور اوست، بیانگر علاقۀ او به این ژانر داستانی و سینمایی است که پیش از این در رمان «فیل در تاریکی» به نمایش گذاشته بود. «کارنامه اردشیر بابکان»، «مولودی: نمایش منظوم، تی. اس. الیوت» و ترجمۀ «کتاب ایوب» از تورات (عهد عتیق)، از دیگر ترجمه های هاشمی نژاد است.

به گفتۀ هاشمی نژاد، «کتاب ایوب»، بخشی از متن سی و نه پارۀ عهد عتیق در «تاریخ تحول درام الهی» است. رویکرد هاشمی نژاد در ترجمۀ این بخش از کتاب عهد عتیق، رویکردی کاملاً ادبی است و او آن را به عنوان متنی تاویل پذیر درنظر گرفته است. او در مقدمۀ «کتاب ایوب» می نویسد: «یهود معتقد به نبوی بودن کتاب ایوب است و از همین رو به آن ارج می نهد. اما از جنبه ادبی اگر به آن نگاه کنیم، در شعر بودن کتاب ایوب تردید نمی کنیم. در اینکه این متن با خیالات بلند شاعرانه تنظیم شده و به صورت یک منظومۀ فلسفی عالی تدوین گشته شک روا نمی داریم.»

هاشمی نژاد در ترجمۀ کتاب ایوب همانند «کارنامه اردشیر بابکان» از زبان فارسی دری کهن و همه قابلیت های ظریف زبانی آن استفاده کرده است. در این مورد گفته است که با این کار قصد داشته «طعم کهنه این داستان منظوم با قدمت دو هزار ساله اش در ذهن و در دهن حس شود.»

آگهی

از هاشمی نژاد علاوه بر «فیل در تاریکی»، رمان های «خیرالنساء: یک سرگذشت»، فیلمنامه های «راه و بی‌راه (ساختۀ سیامک شایقی) و «عشق‌نامه ملیک مطران» و نیز مجموعه شعرهایی با عنوان های «تک‌چهره در دو قاب »، «گواهی عاشقی اگر بپذیرند» و «پری خوانی» باقی مانده است.

هم‌رسانی این مطلبنظرها

مطالب مرتبط

این سه‌شنبه شب یا آن سه‌شنبه شب؟ چهارشنبه‌سوری امسال دقیقاً چه روزی است؟

گرایش جوانان ایرانی به خالکوبی؛ تاتوکاران با همه محدودیت‌ها به کار خود ادامه می‌دهند

مونا مهرجویی در مراسم تشییع داریوش مهرجویی و همسرش: به قول پدرم قاتلین میان ما هستند