نیروهای شورشی و مخالفان رژیم سوریه تحت هدایت شبه‌نظامیان اسلامگرایِ افراطیِ تحریر شام به دنبال دستیابی به دستاوردهای اخیر در پی تصرف مناطق بیشتری از سوریه هستند. شرایط در سوریه بار دیگر به سمتی پیش رفته که سوال چندین سال پیش البته در شرایطی متفاوت مطرح شده: آیا بشار اسد می‌تواند قدرت را حفظ کند؟
آگهی
این که پیچ تازه در مسیر مناقشه ۱۵ ساله سوریه چگونه طی خواهد شد و در پسِ آن چه مقصدی پدیدار خواهد شد، بیش از همه به برنامه‌های بازیگران قدرتمند خارجی در سوریه بستگی دارد.
برای اسد ۵۹ ساله، این بازیگران از یک سو به معنای ایران است که سوریه را بخشی از به اصطلاح محور مقاومت خود در برابر اسرائیل و غرب می‌داند و سال‌ها بخش عمده‌ای از نیروهای خود را در این کشور مستقر کرده ولی طی ماه‌های اخیر و تحت حملات هوایی آمریکا و اسرائیل، توان نظامی پیشین خود را در سوریه از دست داده است؛ از سوی دیگر به معنای روسیه است که به عنوان متحد قدیمی دوران جنگ سرد برای نجات او در سال ۲۰۱۵ وارد عمل شد.
اگر چه روسیه همچون ۹ سال پیش در سوریه پایگاه هوایی دارد ولی چون درگیر جنگ اوکراین است، شاید نتواند مانند آن سال‌ها با بمباران هوایی گسترده علیه شورشیان ورق را در سوریه به نفع آقای اسد برگرداند.
شورشیان در حالی این روزها پس از تصرف حلب به سمت قلب سوریه یعنی حماه پیش می‌روند که مردم سوریه بیش از هر زمان دیگری با فقر، کمبود و قطعی برق دست و پنجه نرم می‌کنند. بنا بر اعلام آژانس‌های سازمان ملل متحد و سازمان‌های غیردولتی سوریه، درگیری‌های طولانی در این کشور تاکنون بین ۳۰۰ تا ۵۰۰ هزار کشته، بیش از ۷ میلیون آواره داخلی، حداقل ۶.۴ میلیون مهاجر و حدود ۵۰۰ میلیارد دلار خسارت برجای گذاشته است.
آیا پایان اسد نزدیک است؟
هیچ نشانه جدی وجود ندارد که اسد در حال سازش با مخالفان خود است. خانواده او برای چندین دهه کنترل سوریه را در دست داشتند و او در طول جنگ داخلی قدرت را در دست داشت. بنا بر گزارش‌ها، اسد پس از عقب‌نشینی نیروهای ارتش در برابر یورش برق‌آسای شورشیان، به مسکو رفت، اما روز یکشنبه، زمانی که با عباس عراقچی، وزیر خارجه ایران دیدار کرد، دوباره در دمشق ظاهر شد.
مسعود پزشکیان، رئیس جمهور ایران روز دوشنبه تلفنی با اسد گفتگو کرد و رسانه‌های دولتی ایران گزارش دادند که تهران تیمی از نیروهای مجرب سپاه پاسداران انقلاب اسلامی را به سوریه اعزام کرده است.
ارتش سوریه نیز که ظاهرا به خود آمده است، مواضع شورشیان را در حلب بمباران کرد و گروهی از شبه نظامیان متحد اسد را در منطقه شمال شهر حماه گرد هم آورد تا جلوی پیشروی‌های سریع تحریر شام را بگیرد.
همچنین، ارتش سوریه مقرهایی را در استان ادلب، در مجاورت مرز با ترکیه، منطقه‌ای که به عنوان پایگاه مخالفان تلقی می‌شود، هدف قرار داد.
آیا اسد می‌تواند که با امتیازدهی قدرت را حفظ کند؟
پیش از یورش شورشیان، اسد از سوی کشورهای عربی، ترکیه، قدرت‌های غربی و حتی مسکو تحت فشار قرار گرفت تا با انجام اصلاحات سیاسی به نیروهای اپوزیسیون نیز سهمی در قدرت سیاسی قائل شود، در عین حال، بازگشت آوارگان را تسهیل کند و مانع از صدور مواد مخدر به کشورهای همسایه شود.
رئیس‌جمهوری سوریه تاکنون برای مقاومت در برابر این خواسته‌ها، که شامل جلوگیری از استفاده از کشورش به‌عنوان مجرای انتقال تسلیحات به شبه‌نظامیان تحت حمایت تهران از جمله حزب‌الله می‌شود، به حمایت بی‌دریغ ایران تکیه کرده است.
اما در شرایط فعلی، با توجه به این که به نظر می‌رسد ارتش سوریه و نیروهای طرفدار دولت در برابر مهاجمان ضعیف‌تر از گذشته شده‌اند، مشخص نیست که عقب‌نشینی بشار اسد و پذیرش انجام اصلاحات سیاسی بتواند شورشیان را به سر میز مذاکره بیاورد.
آیا سقوط اسد به خلاء قدرت در سوریه منجر می‌شود؟
این احتمال وجود دارد که در صورت تصرف دمشق توسط نیروهای تحت امر تحریر شام، حکومت بشار اسد سرنگون شود و هرج و مرج کشور را فرابگیرد و سوریه تکه‌تکه شود.
اما در عمل، وفاداران به حکومت فرقه علوی از جمله خود او به احتمال زیاد به پایگاه‌های مردمی خود در داخل و اطراف شهرهای ساحلی لاذقیه و طرطوس پناه می‌برند و برای بازگشت به قدرت برنامه‌ریزی می‌کنند.
شورشیان تحت حمایت حذف‌شدگان از قدرت و مخالفان سیاسی در تبعید نیز می‌توانند ساختار قدرت جایگزینی برای حفظ کشور ویران شده از جنگ ایجاد کنند. یکی از سناریوهای پس از اسد، تشکیل یک شورای نظامی موقت است که از یک هیات حاکمه غیرنظامی حمایت می‌کند.
روسیه چه نقشی ایفا خواهد کرد؟
اگر قرار باشد بشار اسد در قدرت بماند، مهمترین عامل تعیین کننده آن روسیه خواهد بود. کتمان نمی‌توان کرد که طی سال‌های اخیر با کاهش نقش و تأثیر آمریکا و متحدانش در سوریه، مسکو به قدرت اصلی در سوریه تبدیل شده بود.
این روسیه بود که با ایران و ترکیه مذاکره کرد تا اسد بتواند حلب و دیگر مناطق را بازپس گیرد. اما با توجه توان مالی و نظامیِ این روزهایِ ولادیمیر پوتین، او اکنون ممکن است بشار اسد را برای گرفتن امتیازات بزرگ تحت فشار قرار دهد. این احتمال هم وجود دارد که آقای اسد را به عنوان یک ابزار چانه‌زنی برای یافتن راه‌حلی به منظور پایان دادن جنگ اوکراین به کار بگیرد و در نهایت او را قربانی کند.
اما نباید فراموش کرد که بشار اسد همچنان متحد مهمی برای مسکو به شمار می‌رود و سوریه نیز میزبان پایگاه نظامی مهم روسیه است، بنابراین پیش‌بینی بازی آتی آقای پوتین با برگ بشار اسد چندان هم ساده نیست.
یورونیوز فارسی را در ایکس دنبال کنید
دیگر قدرت‌های خارجی چه خواهند کرد؟
با انتشار گزارش‌هایی مبنی بر بسیج شبه‌نظامیان عراقی (حشد شعبی) مورد حمایت تهران برای پشتیبانی از ارتش سوریه، مشخص شده که تاکنون ایران عزم خود را برای ادامه حمایت از اسد نشان داده است.
دو منبع آگاه به بلومبرگ گفته‌اند که ترکیه به عنوان بازیگر غالب در شمال سوریه در ابتدا با حمله به رهبری افراط‌گرایانِ تحریر شام مخالفت بوده ولی پس از این که بشار اسد از دیدار با رجب طیب اردوغان، رئیس جمهوری ترکیه برای گفتگو در مورد اصلاحات سیاسی و بازگشت پناهجویان سوری امتناع کرده، آنکارا نظر خود را تغییر داده است.
ترکیه در جریان تحولات تازه در سوریه به کسب یک موفقیت دیگر هم امیدوار است و آن بیرون راندن شبه نظامیان کُرد تحت حمایت ایالات متحده از حلب و شهر تل رفعت است که آنکارا آنها را تروریست تلقی می‌کند.
آمریکا، اسراییل و کشورهای عربی چه می کنند؟
در همین حال، ایالات متحده تقریباً یک دهه است که با کُردهای سوریه در مبارزه با داعش همکاری می‌کند و هنوز ۹۰۰ سرباز در این کشور دارد.
کشورهای عربی که اخیراً با بشار اسد روابط گرمی برقرار کرده‌اند، امیدوارند که از تکیه زیاد او به تهران بکاهند تا با بتوانند زمینه آشتی آقای اسد را با مخالفان فراهم کنند. آنها در عین حال، آمادگی دارند که با ایالات متحده برای راهبری دوره انتقالی در سوریه همکاری کنند.
اسرائیل هم که پس از حمله ۷ اکتبر ۲۰۲۳ حماس به طور قابل توجهی حمله به پایگاه‌های ایران و حزب‌الله را در سوریه افزایش داده، امیدوار است که با ریشه‌کن کردن نفوذ جمهوری اسلامی در سوریه، بتواند سطح امنیتی خود را افزایش دهد و در غیر اینصورت نباید چندان با حذف بشار اسد مخالف باشد.