وزیر امور خارجه عراق میگوید از دخالتهای ایران در امور داخلی این کشور ناراضی است و از مقامهای جمهوری اسلامی خواسته در مسائل داخلی عراق دخالت نکنند.
آگهی«تهران زبان جدیدی از بغداد میشنود؛ زبانی که پیشتر وجود نداشت. ما به ایرانیها گفتیم که به همکاری مشترک نیاز داریم اما به دخالت شما خیر. روابط ما با ایران از مرحله سکوت به صراحت رسیده است.»
اینها تازهترین اظهار نظرهای فواد حسین، وزیر امور خارجه عراق است. دیپلماتی که از کیفیت مناسبات میان تهران و بغداد راضی نیست و از مقامهای جمهوری اسلامی میخواهد به دخالتها در امور داخلی عراق پایان دهد. روندی که در سالهای اخیر به شکلی تصاعدی در مناسبات میان تهران و بغداد بروز و ظهور کرده و میزان نارضایتیها از حضور جمهوری اسلامی و همچنین بازوهای نیابتی تهران در سپهر سیاسی عراق افزایش یافته است.
این اتفاقات در حالی رخ میدهد که بعد از حمله آمریکا به عراق در سال ۲۰۰۳ و سقوط صدام حسین، بزرگترین رقیب ایران در منطقه به حوزه نفوذ جمهوری اسلامی اضافه شد و با راهبردهای سپاه قدس، نظامیان جمهوری اسلامی توانستند میزان تاثیرگذاری و نفوذ خود در منطقه را از این طریق به سواحل دریای مدیترانه گسترش دهند. روندی که باعث شده بود بسیاری از کشورهای عرب سنی منطقه خاورمیانه از آنچه توسعه «هلال شیعی» توسط ایران یاد میکردند، ابراز نگرانی کنند.
حالا اما در سالهای اخیر اتفاقات متفاوت و متعددی سبب شده افکار عمومی در عراق نیز از حضور و دخالت نیروهای وابسته به جمهوری اسلامی در امور داخلی کشورشان ناراضی و حتی خشمگین شوند. از سال ۲۰۱۹ تاکنون سفارت و کنسولگریهای ایران در شهرهای مختلف عراق هدف حملات متعدد معترضان ناخشنود از سیاستهای تهران در عراق قرار گرفته است. این اعتراضات حتی به آتش زدن کنسولگری ایران در کربلا و نجف نیز منجر شده است.
شاید شدتگیری این نارضایتیها در نتیجه انتخابات پارلمانی که حدود ۸ ماه پیش در عراق برگزار شد، بيتاثیر نبوده باشد. جایی که ائتلاف وابسته به مقتدی صدر، روحانی شیعهای که روزگاری یکی از نیروهای تندرو وابسته به جمهوری اسلامی به شمار میرفت، توانست با شعار مخالفت با دخالتهای جمهوری اسلامی در امور داخلی ایران صاحب بیشترین کرسی در پارلمان عراق شود. با این حال اما همچنان بحران سیاسی در عراق ادامه دارد و اختلافات سیاسی میان گروههای مختلف قومی و مذهبی مانع از این شده که طرفین بر سر تشکیل دولت جدید به نتیجه برسند. نیروهای طرفدار ایران در انتخابات اکتبر ۲۰۲۱ کرسیهای بسیاری از دست دادند. ائتلاف فتح، متشکل از شبهنظامیان شیعه و مورد حمایت جمهوری اسلامی ایران با کسب ۱۷ کرسی، پس از دو جبهه کردستان عراق، در جایگاه پنجم قرار گرفت. این در حالی است که این جریان در انتخابات گذشته، صاحب نیمی از کرسیهای مجلس عراق بود.
نارضایتی مقامهای ایرانی و همچنین نیروهای وابسته به جمهوری اسلامی در عراق از وضعیت سیاسی در عراق باعث شده تا شبهنظامیان حشد شعبی تاکنون دست به اقدامات مختلفی برای اثرگذاری بر روندهای سیاسی در این کشور بزنند. یکی از مهمترین حواشی که انجام آن از سوی برخی به گروههای مورد حمایت ایران نسبت داده میشود، حمله پهپادی به منزل نخست وزیر عراق، مصطفی کاظمی در پاییز سال گذشته بود. حملهای که پس از چند روز تظاهرات و سر دادن شعار علیه نخست وزیر توسط نیروهای مورد حمایت ایران در عراق صورت گرفت. هرچند این گروهها هرگز مسئولیت این حمله را برعهده نگرفتند اما با توجه تنشهایی که به ویژه پس از انتخابات پارلمانی میان جریانهای سیاسی مورد حمایت ایران و آقای کاظمی شکل گرفته بود، بسیاری نوک پیکان را متوجه به شبه نظامیان وابسته به حشد شعبی کردند.
در عین حال اختلافات سیاسی، قومی و مذهبی باعث شده در ماههای اخیر روند تشکیل دولت جدید در این کشور با تاخیر جدی رو به رو شود. مصطفی کاظمی، شخصیتی پراگماتیک که عضو هیچ یک از ائتلافهای سیاسی عراق نیست پس از ناکامی عادل عبدالمهدی در مسئولیت خود به عنوان نخست وزیر حاضر شد به جای او فعالیت خود را آغاز کند. کاظمی هرچند مانند نوری مالکی و حیدر عبادی، گزینههای ایدهآلی برای جمهوری اسلامی به شمار نمیرفتند اما با توجه به کاهش قابل توجه وزن و سهم این سیاستمداران و جریانهای سیاسی وابسته به آنها، تهران در نهایت میتوانست او را تحت عنوان گزینهای «کف، قابل قبول» بپذیرد. با این حال کاظمی از زمان پذیرش مسئولیت در سال ۲۰۲۰ تلاش کرده ضمن برقراری توازن در سیاست خارجی عراق، از دامنه نفوذ ایران در جهت استقلال بیشتر این کشور بکاهد و در عین حال به سمت تنشزدایی و بهبود مناسبات با عربستان سعودی نیز حرکت کند.
از جمله اقدامات کاظمی که میتوان به آن اشاره و آنرا در مسیر ایفای نقش موثرتر عراق در معادلات منطقهای ارزیابی کرد برگزاری نشست بغداد در آوریل ۲۰۲۱ است. جایی که نمایندگانی از کشورهای منطقه از جمله عربستان سعودی، اردن، مصر، ترکیه، ایران، امارات، کویت و قطر در این نشست حضور داشتند. همچنین کاظمی در مدت حضور خود کوشش کرده با میانجیگری میان ایران و عربستان روابط میان دو رقیب دیرینه منطقهای را بهبود بخشد. در همین زمینه تاکنون چندین دور مذاکره سطح بالای امنیتی میان مقامهای تهران و ریاض در بغداد به صورت محرمانه برگزار شده که پس از مدتی از سوی رسانههای مختلف اخبار مربوط به آن منتشر شده است.
از دیگر موضوعاتی که در ماههای اخیر باعث شده مناسبات میان ایران و عراق چندان مانند قبل دوستانه نباشد، مسئله حمله موشکی ۱۳ مارس ۲۰۲۱ ایران به اربیل در کردستان عراق است. جایی که مقامهای ایرانی مدعی هستند یکی از مراکز جاسوسی متعلق به سازمان جاسوسی اسرائيل «موساد» را منهدم کرده اند اما طرف عراقی میگوید هیچ نشانهای از فعالیت اسرائيل در محلی که از سوی ایران مورد اصابت حمله موشکی قرار گرفته، دیده نمیشود.
خبرگزاری رویترز پیشتر در گزارشی تحقیقی و با گفتگو با کارشناسان مختلف استدلال کرده بود که هدف حمله ایران، منزل یکی از تجار منطقه اقلیم کردستان بوده که تلاش داشته با همراهی اسرائيل و آمریکا و گاز این منطقه را از مسیر ترکیه به کشورهای اروپایی صادر کند. در آن گزارش به نقل از چندین منبع امنیتی عالیرتبه در کشورهای منطقه آمده بود که هدف ایران از این حملات موشکی هشداری جدی به تمام کسانی بوده که قصد دارند منابع جدیدی برای عرضه انرژی در منطقه ایجاد کنند؛ موضوعی که میتواند به ضرر ایران که یکی از بزرگترین تولیدکنندگان نفت و گاز در منطقه است، تمام شود.
موضوعی حساس که میتواند از بعد اقتصاد انرژی اثرات گستردهای در بازار انرژی منطقه بگذارد. با حمله روسیه به اوکراین و تحریمهای گسترده اروپا و آمریکا علیه مسکو، موضوع تامین نفت و گاز مورد نیاز اروپا به یکی از چالشهای اصلی بروکسل بدل شده است و کشورهای قاره سبز تلاش فراوانی برای یافتن گزینههای جانشین در دستور کار خود قرار دادهاند. در چنین شرایطی جمهوری اسلامی ایران احتمالا از بدل شدن اقلیم کردستان به یکی از هابهای انرژی در منطقه به عنوان یک رقیب تازه احساس نگرانی کرده و با ارسال پیامی مانند حمله موشکی به منزل بازرگان کرد، به طرفهای حاضر در این معادله جدید هشدار بدهد. این موضوع به ویژه از آن جهت برای ایران حائز اهمیت است که با وجود تحریمهای گسترده ایالات متحده علیه ایران، ظهور یک مرکز و مبدا جدید صادرات انرژی در همسایگی ایران میتواند بدترین خبر برای اقتصاد تحت فشار و تحریم ایران به شمار آید.
آن حمله موشکی از سوی مقامهای مختلف عراقی از جمله مصطفی کاظمی و مقتدی صدر، روحانی بلندپایه شیعه عراق محکوم شد. با این حال جمهوری اسلامی ایران همچنان در پاسخ به انتقادات تاکید کرد که از کانالهای مختلف به طرف عراقی گوشزد کرده که تهدیدها علیه ایران را در خاک عراق نمیپذیرد و در صورت لزوم خود مستقلا وارد عمل خواهد شد.
در چنین فضای تنشآمیزی در اردیبهشت امسال روزنامه دولتی ایران در گزارشی ضمن ابراز ناخرسندی از رفتار دولت عراق در خصوص صدور روادید برای ایرانیان از آنچه عدم پایبندی طرف عراقی به قول و قرارها برای لغو روادید زیارتی برای ایرانیان نام برده بود، ابراز نارضایتی کرده بود. این روزنامه با اشاره به توافقات میان رئيسی و کاظمی در سفر تابستان گذشته نخست وزیر عراق به ایران در خصوص لغو روادید میان دو کشو، از مقامهای دولتی پرسیده بودند چرا پیگیر عدم اجرای این برنامه نشدهاند. عدم لغو روادید عراق برای شهروندان عراقی در حالی مورد انتقاد روزنامه دولت ابراهیم رئيسی صورت گرفته بود که به گفته این رسانه، حتی روند صدور روادید هم سختتر گذشته دنبال میشود و بسیاری از زائران ایرانی نمیتوانند همچون گذشته به سادگی ویزای سفر به عراق را دریافت کنند.
مجموعه این تحولات موجب شده تا بسیاری از تحلیلگران مسائل خاورمیانه از پایان ماهعسل روابط تهران و بغداد سخن بگویند. این اتفاق البته احتمالا بی ارتباط با وضع تحریمهای آمریکا علیه ایران نیست. چرا که شدتگیری نارضایتیها عراقیها و به راه افتادن تظاهرات و اعتراضات خیابانی علیه نقش و نفوذ ایران در این کشور از سال ۲۰۱۹ کلید خورده است. این در حالیست که یک سال قبل از آن یعنی در سال ۲۰۱۸ آمریکا، با تصمیم دونالد ترامپ از توافق هستهای با ایران خارج شد و تمام تحریمهای این کشور علیه تهران بازفعال گردید. در چنین شرایطی و با توجه به محدودتر شدن منابع مالی ایران طبیعتا توان حمایت و پشتیبانی مادی و لجستیک جمهوری اسلامی ایران از نیروهای وفادار خود در عراق کاسته شد و چه بسا این مسئله به کاهش نفوذ و قدرت و توان تهران در فضای سیاسی عراق نیز منجر شده باشد. نتیجه منطقی چنین روندی احتمالا در انتخابات اکتبر سال گذشته عراق قابل مشاهده بوده است؛ جایی که جریان مقتدی صدر که تاکید و برنامه اصلی خود را با مقابله و مخالفت با دخالت کشورهای خارجی از جمله ایران در امور داخلی عراق متمرکز کرده است، صاحب بیشتری کرسی در پارلمان عراق میشود.
اما با وجود تمام آنچه گفته شد پس از گذشت ۸ ماه هنوز نمایندگان پارلمان عراق نتوانستهاند دولت جدید در این کشور را تشکیل دهند که میتواند ریشه در مولفههای مختلفی داشته باشد. کارشناسان عراق در درجه نخست مسئله و مشکل کلاسیک این کشور یعنی دموکراسی انجمنی در این کشور را یکی از اصلیترین چالش و مانع در فضای سیاسی این کشور در نظر میگیرند؛ جایی که احزاب و گروههای سیاسی بیشتر بر مبنای قومیت و مذهب و نه بر اساس باورهای سیاسی و اقتصادی تقسیمبندی میشوند. این بحران از ابتدای سقوط صدام حسین در عراق وجود داشته و عدم شکلگیری روند منطقی دولت-ملتسازی در این کشور سبب شده همچنان مفهوم ملت در این کشور تبلور عینی در سپهر سیاسی این سرزمین نداشته باشد. در نتیجه صرف نظر از دخالت و حضور ایران در معادلات سیاسی عراق، بسیاری از متخصصان مسائل خاورمیانه بر این باورند که عراق همچنان از این تفکر و ذهنیت قومی و مذهبی رنج میبرد.
آگهیاز سوی دیگر استعفای دستهجمعی نمایندگان وابسته به جریان صدر از پارلمان عراق که در اعتراض به عدم تشکیل دولت و کارشکنیها از سوی احزاب سیاسی مختلف در این مسیر صورت گرفت، نشان میدهد که با وجود تمام مخالفتها و شدتگیری تنشها، همچنان نفوذ جریانهای سیاسی جمهوری اسلامی ایران در عراق را نباید دستکم گرفت. بسیاری از تحلیلگران مسائل عراق در حال حاضر اقدامات جریانهایی چون نوری مالکی و هادی عامری را که هر دو به ایران بسیار نزدیک هستند، یکی از اصلیترین موانع تشکیل دولت در عراق کنونی میدانند. جریانهای سیاسی نزدیک به ایران که به دنبال بیشینه کردن سهم خود از کیک سیاسی عراق هستند.
در نهایت به نظر میرسد هرچند مولفههای گوناگون سیاسی، اقتصادی و امنیتی باعث شده سطح مناسبات ایران و عراق به پایینترین سطح از زمان سقوط صدام حسین به بعد برسد اما هنوز نمیتوان از پایان نفوذ و اثرگذاری تهران در معادلات سیاسی بغداد سخن گفت؛ در عین حال رصد اظهارنظرهای مقامهای سیاسی مختلف عراقی نشان میدهد بر دامنه و گستره نارضایتیها از عملکرد و سیاست ایران در عراق افزوده شده است. مسئلهای که دیگر تنها محدود به جریان اهل سنت نیست و حتی روحانیون شیعهای چون مقتدی صدر که تحصیلات فقهی خود را در شهر قم پشت سر گذاشته، علمدار توقف دخالتهای ایران در امور داخلی عراق شده است.