به گفته گروه بین المللی بحران برنامه اتمی ایران تنها چند هفته تا مرحله گریز هستهای زمان دارد، به همین جهت به نظر میرسد وقت اندکی برای احیای برجام باقی مانده و در صورتی که طرفین در مدت کوتاهی به جمعبندی نرسند، سناریوهای محتمل برای همه طرفها سخت و دشوار خواهد بود.
آگهیمذاکرات هستهای برای احیای برجام در حالی در وین دنبال میشود که هرچند امیدها نسبت به چند هفته قبل نسبت به بازگشت به توافق هستهای سال ۲۰۱۵ بیشتر از قبل شده اما هنوز طرفهای اروپایی و آمریکا از سرعت پایین پیشرفت گفتگوها گلایهمندند.
دور تازه گفتگوهای احیای برجام روز چهارشنبه ۱۹ ژانویه با دیدار علی باقری کنی، مذاکره کننده ارشد ایرانی با همتایان اروپایی پی گرفته شد و طرفین بار دیگر پیشرفتهای حاصل شده در روزهای اخیر را با یکدیگر مرور کردند.
این گفتگوها در حالی پیش میرود که اخبار تایید نشده از ارائه پیشنهادهای جدید تیم آمریکایی برای تضمینهای مد نظرایران حکایت دارد. روزنامه آمریکایی والاستریت ژورنال در گزارشی در این خصوص نوشته است که تیم آمریکایی به ایران پیشنهاد داده که ضمانتهای نامه حقوقی از وزارت خزانهداری آمریکا برای برداشته شدن تحریمها دریافت کند که مورد پذیرش ایران قرار نگرفته است.
همچنین گروه بینالمللی بحران در گزارش تازه خود هشدار داده که فاصله تا مرحله گریز هستهای ایران تنها به چند هفته کاهش یافته و در صورتی که در هفتههای آتی توافقی بر سر برنامه هستهای ایران حاصل نشود، احیای برجام دیگر بی معنی خواهد بود. ضمن اینکه این نهاد غیر دولتی مستقر در واشنگتن میگوید در صورتی که برجام احیا نشود، روند به سرعت در مسیر شدتگیری تنشها پیش خواهد رفت و در عین حال احتمال تقابل نظامی نیز افزایش خواهد یافت.
بر اساس برجام، ایران مجاز است تنها تا سقف ۲۰۲ کیلوگرم اورانیوم، آنهم با غلظت ۳.۷ درصد در اختیار داشته باشد، این در حالیست که پس از خروج دونالد ترامپ از توافق، ایران در روند کاهش تعهدات مرحلهای خود این عدد را بسیار افزایش داد و تا پایان سال ۲۰۲۱ میلادی، میزان اورانیوم ۲۰ درصدی تهران به ۱۱۴ کیلوگرم و میزان اورانیوم ۶۰ درصدی نیز به ۱۸ کیلوگرم افزایش یافته است.
همچنین پیش از این مرحله، میزان ذخایر اورانیوم کم غلظت ایران تنها حدود یکصد کیلوگرم بود، اما در حال حاضر این عدد به حدود دو هزار و ۵۰۰ کیلوگرم رسیده است. مسئلهای که نه تنها فاصله ایران با مرحله گریز هستهای را بسیار کاهش داده که نگرانیها از احتمال سرعتگیری برنامه هستهای ایران در صورت شکست مذاکرات وین را نیز بالا برده است.
این اتفاقات در حالی رخ میدهد که ابراهیم رئيسی، رئیس جمهوری ایران برای دیدار با همتای روس خود به مسکو سفر کرده و قرار است با ولادیمیر پوتین دیدار و گفتگو کند. حضور آقای رئيسی در مسکو از آن جهت اهمیت دارد که در هفتههای اخیر انتقادات بسیاری از سوی افکار عمومی ایرانیان در خصوص فعالیتهای روسیه در مذاکرات و همچنین گفتگوهای دوجانبهای که میان نماینده روسیه در نزد سازمانهای بینالمللی در وین و مذاکره کننده آمریکا، بر سر برنامه هستهای ایران و بدون حضور نمایندهای از تهران صورت گرفته، طرح شده است.
بسیاری از ایرانیان با مقایسه روند مذاکرات در دولت حسن روحانی و مذاکره رو در روی جواد ظریف و جان کری، با آنچه این روزها در وین میگذرد از دولت ابراهیم رئيسی از آنچه «به حاشیه رفتن نقش ایران در این گفتگوها» خوانده میشود، انتقاد کردهاند.
در همین حال منابع ایرانی از ادامه پیشرفت در مسیر گفتگوها خبر میدهند و سرعت مذاکرات را مطلوب ارزیابی میکنند، لارنس نورمن، خبرنگار وال استریت ژورنال در بروکسل که برای پوشش مذاکرات هستهای ایران به وین رفته به نقل از دیپلماتهای ارشد اروپایی اما گزارش داده که سرعت پیشروی مذاکرات بسیار پایین و کند است و این مسئله بر تردیدها در خصوص نتیجه بخش بودن مذاکرات افزوده است.
همچنین موضوع ارائه تضمین به یکی از مهمترین موانع در مسیر حصول به میان طرفین تبدیل شده است. در حالی که تیم ایرانی خواستار تضمین دولت آمریکا مبنی بر عدم خروج دولتهای آتی ایالات متحده از توافق هستهای است، دولت بایدن از ارائه چنین اطمینانی معذور است. بر اساس قانون اساسی آمریکا هیچ رئيس جمهوری در آمریکا نمیتواند بدون تایید کنگره چنین تضمینی ارائه دهد و جانشین او خواهد توانست صرف نظر از تعهداتی که سلف او داده، در سیاستهای خود تجدید نظر کند.
از سوی دیگر همانطور که گروه بینالمللی بحران در گزارش خود اشاره کرده، این موضوع اسباب نگرانی مذاکره کنندگان ایرانی را فراهم آورده، چرا که تهران نگران است تجربهای مشابه آنچه در سال ۲۰۱۸ از سوی دونالد ترامپ رخ داد، بعد از کنار رفتن احتمالی جو بایدن نیز تکرار شود.
سناریوهای محتمل در صورت شکست مذاکرات
با این حال احتمالا مطلوب نبودن گزینههای جایگزین از مسائلی است که هم موجب امیدواری و هم نگرانی از احیای توافق هستهای است. چه ایران و چه ایالات متحده از در دسترس بودن گزینههای جانشین در صورت شکست مذاکرات سخن به میان میآورند اما ناظران سیاسی میدانند که اجرایی شدن این برنامههای جایگزین چه خطرات و تبعات گستردهای برای هر دو طرف در پی خواهد داشت.
در صورت شکست مذاکرات فشار اقتصادی بر ایران بیش از گذشته شدت خواهد یافت و حتی گشایشهای بسیار کوچکی که یک سال اخیر و از زمان روی کار آمدن دولت جو بایدن در قبال تحریمهای اقتصادی علیه ایران ایجاد شده، مسدود میشود. چنین فضایی میتواند ادامه حکمرانی ابراهیم رئيسی و مجموعه جمهوری اسلامی را بسیار دشوارتر از قبل نماید. به ویژه وقتی که به یاد داشته باشیم در ماههای اخیر اعتراضات، اعتصابها و نارضایتیهایی گستردهای وجود داشته است.
از سوی دیگر حتی اگر در صورت شکست مذاکرات، ایالات متحده آمریکا فشارهای اقتصادی و سیاسی علیه ایران را افزایش دهد، باز هم مشخص نیست قطار برنامه هستهای ایران کندتر شود.
تجربه سالهای اخیر و به ویژه فشارهایی که در دولت محمود احمدی نژاد به ایران وارد شد، نشان میدهد که به سختی میتوان به این پرسش، پاسخ مثبت داد. در نتیجه کسانی که از احتمال دستیابی ایران به تسلیحات اتمی نگران هستند، بعد از شکست مذاکرات بیش از قبل از محتمل بودن وقوع چنین سناریویی سخن خواهند گفت.
آگهیکارشناسان حتی تردید دارند که با وجود گستردگی برنامه هستهای ایران و همچنین محدود نبودن به یک مکان جغرافیایی مشخص و البته برخورداری از دانش هستهای، حتی حمله نظامی هم بتواند بر این نگرانی غلبه کند و شاید حتی برعکس، موجب شود، کسانی که در ایران از ایده ساخت سلاح اتمی حمایت نمیکنند نیز در شرایط جدید تغییر رویه دهند و از تسلیحاتی شدن برنامه هستهای سخن بگویند.
این پیچیدگی باعث شده تا برخی از ایده حصول توافق موقت سخن به میان بیاورند که میتواند زمان بیشتری را برای گفتگوهای سیاسی در اختیار طرفین قرار دهد. اما این پیشنهاد تاکنون با استقبال گرمی از سوی تهران مواجه نشده و تندروهای ایرانی با تاکید بر تجربیات پیشین توافقات موقت همچون تفاهمهایی که در دولت سید محمد خاتمی در سعدآباد، بروکسل و پاریس حاصل شد و همچنین تفاهم موقت ژنو در دولت حسن روحانی، از ابراهیم رئيسی خواستهاند تن به چنین ساز و کاری ندهد.
در چنین شرایطی، هفتههای دشوار و پرچالشی پیشروی ایران، خاورمیانه و جهان قرار دارد و در صورتی که توافق هستهای سال ۲۰۱۵ احیا نشود و یا آنطور که تیم جدید ایرانی اصرار دارد آنرا «مذاکرات احیای برجام» بنامد، با شکست رو به رو شود، تهران و واشنگتن با سناریوهای دشوارتری رو به رو خواهند بود و رهبران دو کشور به مرحله اتخاد تصمیمات سختتر خواهند رسید.
به کانال تلگرام یورونیوز فارسی بپیوندید
آگهی