بیست و نهمین نمایشگاه بینالمللی کتاب تهران، امروز چهارشنبه پانزدهم اردیبهشت، با شعار «فردا برای خواندن دیر است» و با حضور ۲۴۰۰ ناشر داخلی و ۳۰۰ ناشر خارجی در سالن ملل مجموعه نمایشگاهی شهرآفتاب تهران گشایش یافت.
تغییر مکان نمایشگاه
امسال برای نخستین بار، نمایشگاه کتاب تهران از مصلای تهران به خارج از این شهر منتقل شده و در مکانی به نام شهر آفتاب برگزار میشود که در جنوب تهران و در مسیر اتوبان تهران- قم واقع شده است. برگزاری نمایشگاه کتاب در محل مصلای تهران در سالهای گذشته و حضور انبوه جمعیت شرکت کننده، باعث افزایش ترافیک شهری و ایجاد مشکلات متعدد برای برگزارکنندگان، ناشران و بازدیدکنندگان می شد. اما به گفتۀ علی جنتی، وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی، انتقال مکان نمایشگاه از مصلای تهران به شهر آفتاب، بزرگترین تغییر نمایشگاه کتاب تهران در سال جاری بود که با همت شهرداری تهران و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی انجام شد.
نمایشگاه کتاب تهران، همیشه با استقبال وسیع اقشار مختلف مردم مواجه بوده و حتی برای آن دسته از افرادی که در زندگی روزمره شان ارتباط چندانی با کتاب و کتاب خوانی ندارند نیز جذاب است. با این حال، امسال بسیاری از ناشران ایرانی، نگران اند که تغییر محل برگزاری نمایشگاه و انتقال آن به خارج شهر تهران، باعث کاهش استقبال از این نمایشگاه و رکود آن شود.
شهلا لاهیجی، مدیر «انتشارات روشنگران و مطالعات زنان»، در انتقاد از این تصمیم وزارت ارشاد می گوید: «هنوز دلیل برگزاری نمایشگاه کتاب در شهر آفتاب از سوی مسئولان عنوان نشده است. قبل از هر اقدام درباره برگزاری نمایشگاه کتاب مسئولان باید با ناشران به عنوان صاحبان اصلی این نمایشگاه در زمینههای مختلف از جمله مکان، زمان و… نمایشگاه به مشورت بپردازند، اما هیچوقت چنین تعاملی بین ناشران و مسئولان وجود نداشته است و فقط شاهد اعمال سیاستها و برنامههای تک بعدی بودیم. در ضمن برگزاری نمایشگاه کتاب در شهر آفتاب برای بسیاری افراد دغدغه مسافت راه و عدم شناخت مسیر را به وجود آورده است.»
مهدی صاحب فصول، مدیر نشر «نوشته» نیز در گفتوگو با ایسنا در این مورد گفت: «امسال با جابهجایی نمایشگاه کتاب امید نداریم که مثل سالهای قبل از آن استقبال شود و به دلیل اینکه سال اولی است که نمایشگاه در شهر آفتاب برگزار میشود مشکلات مربوط به خود را خواهد داشت، بخصوص که از نظر تردد هم دچار مشکل خواهیم شد.»
در همین زمینه، حسن کیائیان، مدیر نشر «چشمه» که از ناشران معتبر ایران است نیز با انتشار یادداشتی در روزنامه شرق، در واکنش به تغییر مکان نمایشگاه نوشته است: «نمایشگاه بینالمللی کتاب تهران امسال مکان تازهای پیدا کرده است. جایی در جنوب شهر که بیشک رفتوآمد به آن مکان برای خیلی از علاقهمندان به کتاب آسان نیست و زمان زیادی را باید به آن اختصاص دهند.»
اما به اعتقاد ابراهیم حقیقی، گرافیست و طراح جلد کتاب، «جابهجایی نمایشگاه از محلهای کوچک و پرترافیک بهجایی وسیع و مناسب برای برگزاری نمایشگاه را باید به فال نیک گرفت. به گفتۀ حقیقی، دور بودن محل برگزاری نمایشگاه بهعنوان دلیلی برای حضور نیافتن در نمایشگاه، «توجیهات نادرستی» است: «اگر به محل برگزاری نمایشگاههایی مثل فرانکفورت و کلن رجوع کنید متوجه میشوید، فاصله مکانی از مرکز شهرها هیچ وقت بهعنوان نقطهضعف آنها مطرح نمیشود.»
دولت یا بخش خصوصی
یکی از سیاستهای دولت روحانی در زمینۀ نشر کتاب، واگذاری امور مربوط به چاپ و نشر کتاب به بخش خصوصی و نهادهای صنفی ناشران بوده است. حسن روحانی در سخنرانی خود در مراسم افتتاحیه نمایشگاه کتاب تهران در این باره گفت: «من بارها گفتهام، به ویژه به وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی گفتهام باید کارها را به صاحبنظران واگذار کرد. این که کتاب خوب است یا بد باید به انجمن نویسندگان و ناشران واگذار شود. همین کار نمایشگاه کتاب تهران نیز هرچه بیشتر به نهادهای مردمی و ناشران واگذار شود، بهتر اداره میشود. دولت در هرجا نباید مداخله کند. دولت برنامهریز و سیاستگذار است. البته نظارت هم میکند اما این نظارت میتواند از طرق مردمی باشد.»
علی جنتی، وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی نیز در سخنرانی خود در مراسم افتتاحیۀ نمایشگاه کتاب تهران، در همین زمینه گفت: «بیست و نهمین نمایشگاه، رویکردهای دقیق و جدیدی به همراه دارد؛ در این دوره واگذاری امور به بخش خصوصی ادامه دارد و فضای فرهنگی و نمایشگاهی تقویت شده است. بعد علمی و دانشگاهی نمایشگاه با دعوت از استادان و اهالی قلم غنی شده است. همچنین با اختصاص یارانه کتاب به بخشهای مختلف در راستای عدالت فرهنگی گام برداشتیم.»
علی جنتی، در واکنش به انتقادهای گروه های اصولگرای مخالف دولت روحانی از سیاست های وزارت ارشاد در زمینه نشر کتاب گفت: «گاهی سخنانی گفته میشود که به دلیل نداشتن اطلاعات کافی از رسالت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی است. به این صورت نیست که درهای نمایشگاه به روی عرضه هرگونه کتابی باز باشد، بلکه همواره چندین لایه نظارت بر کتابها صورت میگیرد. این امر درباره کتابهای داخلی نیز محقق میشود.»
ممیزی و نظارت بر چاپ کتاب، یکی از محورهای سخنرانی روز گذشته حسن روحانی، رئیس جمهور در مراسم افتتاحیه نمایشگاه کتاب بود. آقای روحانی، بار دیگر این دیدگاه خود را تکرار کرد که نظارت بر کتاب باید به خود ناشران و نویسندگان سپرده شود. رئیس جمهور گفت: «نباید دولت در هر کاری دخالت کند. دولت برنامهریز وسیاستگذار است و البته نظارت هم باید داشته باشد اما همین نظارت هم باید از طریق مردم باشد. باید کاری کنیم که کتاب واقعا تراوش ذهن و اندیشه و تجربه یک اندیشمند باشد، نه اینکه هرگاه خواست قلم به کاغذ ببرد، ذهنش متوجه صد جای نظارتی بشود.»
حرفی که موافقان و مخالفان بسیاری در میان ناشران و نویسندگان دارد. حتی اتحادیه ناشران نیز زیر بار آن نرفت چرا که آنها نگران سرمایه خود در صورت کنترلها و توقیفهای بعدی بودند.
یکی از انتقادهای مهمی که به نمایشگاه کتاب تهران می شود، تک فروشی کتاب در این نمایشگاه است. به عقیدۀ منتقدان، هدف از برگزاری نمایشگاه کتاب در همه جای جهان، نمایش و معرفی کتاب های جدید، برگزاری نشست ها، سخنرانی ها و جلسات دیدار با نویسندگان، شاعران و مترجمان و تولید کنندگان کتاب و آشنایی با فرهنگ کشورهای دیگر است نه تک فروشی کتاب. به اعتقاد آنها نمایشگاه کتاب در ایران، کارکرد واقعی خود را از دست داده و تبدیل به یک دکۀ غول آسای فروش کتاب شده است.
اما کیائیان، مدیر نشر «چشمه»، در یادداشت کوتاه خود در شرق، دو ویژگی اساسی و بُعد مهم نمایشگاه کتاب تهران را بُعد فرهنگی و بُعد تجاری آن دانسته و در توضیح این ابعاد می نویسد:
١. بُعد فرهنگی که نمایش یکجای کتابهای منتشرشده در طول سال سپریشده است. درحقیقت بازدیدکنندگان از نمایشگاه، هرساله این پیام را به ناشران حاضر در آن میدادند و میدهند كه نتیجه تلاشهای یکساله شما را دیدهایم.
٢. بُعد تجاری که در بطن خود واقعیتی نهفته دارد. واقعیت این است: نمایشگاه کتاب تهران درواقع امر کارکرد نمایشگاهی صِرف ندارد و فروشگاه بزرگی است که هرساله تشکیل میشود تا بخشی از نواقص موجود در کار توزیع کتاب و نیز کمبود ویترین کتابفروشیها را که شرح دلایل آن از حوصله این مختصر خارج است، رفع و جبران کند.
حضور ناشران خارجی
کشورهای ارمنستان، استرالیا، افغانستان، اوگاندا، ایتالیا، آذربایجان، آرژانتین، آلمان، بلژیک، تاجیکستان، تانزانیا، ترکیه، تونس، چین، ژاپن، صربستان، عمان، فرانسه، فنلاند، قبرس، کوبا، گرجستان، لبنان، لهستان، مکزیک، نیجریه و هلند از کشورهای شرکت کننده در نمایشگاه کتاب تهران امسال هستند.
علی جنتی، وزیر ارشاد در سخنرانی خود با تاکید بر ضرورت عرضه کتاب های خارجی در نمایشگاه کتاب تهران، در مورد ناشران و کتاب های خارجی حاضر در نمایشگاه امسال گفت: «در بخش بینالملل این دوره از نمایشگاه، ۱۶۰هزار عنوان کتاب عرضه شده است که ۴۲ هزار عنوان آن عربی و ۱۱۸ هزار عنوان آن نیز به زبانهای انگلیسی، فرانسه، آلمانی و روسی است که در سه سال اخیر منتشر شده است.»
امسال کشور روسیه به عنوان مهمان ویژه در نمایشگاه کتاب تهران شرکت کرده و مشاور ارشد ولادیمیر پوتین، رئیس جمهوری روسیه در امور فرهنگی نیز از شرکت کنندگان در مراسم افتتاحیۀ نمایشگاه حضور بوده است. همچنین کلاوس سینوا، رئیس کتابخانه دولتی مونیخ نیز که به دعوت رئیس سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران به تهران سفر کرده، در مراسم رسمی افتتاحیه بیستونهمین نمایشگاه بینالمللی کتاب تهران حضور داشت.
کتاب های تازه در نمایشگاه
هر ساله بسیاری از ناشران تلاش می کنند که کتاب های تازه منتشر شدۀ خود را برای اولین بار در نمایشگاه کتاب تهران عرضه کنند. هرچند انتشار کتاب های تازه، تنها به خواست ناشران بستگی ندارد و منوط به دریافت مجوز از وزارت ارشاد است.
برخی از کتاب های تازه در زمینه ادبیات داستانی ایران که در نمایشگاه امسال عرضه شدند عبارتند از:
«سوءقصد به ذات همایونی» از رضا جولایی، «گچ و چای سردشده» از آتوسا افشیننوید، «دانشکده ادبیات» نوشته عبدالعلی جوزیپور، مجموعه داستان «زوزه در نور ماه» نوشته سارا سیاوشی، «بچه زیگموند» نوشته ابوالفضل مروجی، رمان «سرخِ سفید» نوشتۀ مهدی یزدانیخرم، مجموعه داستان «بیباد، بیپارو» اثر فریبا وفی، «افسانه پسرک» نوشته فریبا کلهر، «سایههای سکوت» نوشته علی قانع و «بیمارستان کافکا» آخرین کتاب شعر زندهیاد محمد علی سپانلو، کتاب های «ننامیدنی» از ساموئل بکت با ترجمه مهدی نوید، «تفنن و سرگرمیهای مهاجران آلمان» نوشته یوهان ولفگاگ فون گوته با ترجمه سعید پیرمرادی، و «اویتا» از نیکلاس فریزر و ماریسا ناوارو با ترجمه علیرضا رفوگران، «شوری در سر» اثر اورهان پاموک با ترجمه عیناله غریب، «برفک» اثر دان دلیلو ترجمه پیمان خاکسار (همه از کتاب های نشر چشمه)، «سایهها» نوشته نویسنده ژاپنی شوساکو اندو با ترجمه محمود گودرزی، «ولگردهای دارما» اثر جک کروآک، «كريسمس گردی» اثر ويليام اس. باروز، «جوراب ساقبلند سفيد» اثر دی. اچ. لارنس، «جلجتا» و «گربه و ماه» از آثار ویلیام باتلر ییتس، «بارش كلاهمكزيكی: يک رمان ژاپنی» اثر ريچارد براتيگان، «پس از تو» نوشته جوجو مویز، با ترجمه مریم مفتاحی، «زبان گلها»، نوشته ونسان دیفن باخ با ترجمه فیروزه مهرزاد و «لی لا، لی لا» نوشته مارتین زوتر با ترجمه مهشید میرمعزی و «وضعيت محاصره» اثر محمود درويش، از کتاب های ترجمه در حوزۀ ادبیات داستانی، نمایشی و شعر است که در نمایشگاه توزیع خواهند شد.
در حوزه فلسفه، سیاست و هنر نیز، چند کتاب تازه در نمایشگاه خواهد بود از جمله «تاریخ فلسفه راتلج» با ویراستاری استوارت براون و ترجمه علی معظمی ( نشر چشمه)، «سوسیالیسم، فاشیسم و انقلاب» از آنتونیو گرامشی و «خواست ناممکن» از اسلاوی ژیژک هر دو با ترجمه کامران برادران، «فیروزه فرهنگ» از عمران گاراژیان و فرزانه قرائی (از کتاب های نشر حکمت کلمه).
«خواست ناممکن»، مصاحبههایی است که ژیژک، فیلسوف و نظریهپردازِ اسلوونیایی در سال ۲۰۰۹ انجام داده و در آن به مضامینی چون بهار عربی، سیاست و مسئولیت، فروپاشی کمونیسم در دهه ۱۹۹۰ و همچنین اشکال جدید تبعیض نژادی در قرن بیستویک میپردازد.
در زمینۀ سینمای ایران نیز دو کتاب از سوی انتشارات روزنه در نمایشگاه توزیع می شود: كتاب «سينمای كيارستمی» نوشته روبرت صافاريان، منتقد و مترجم سرشناس، و كتاب زير پوست قصهها نوشته سعيد عقيقی. صافاریان در کتاب «سینمای کیارستمی»، چهار دهه از فعالیت فیلمسازی عباس کیارستمی را در سه بخش بررسی کرده است. سعید عقیقی نیز در كتاب «زیر پوست قصهها» با استفاده از ترکیب نگرۀ مولف، نقد جامعه شناختی و ملاحظات ساختارگرایانه، به بررسی فیلمهای رخشان بنیاعتماد میپردازد.
بیست و نهمین نمایشگاه بینالمللی کتاب تهران، تا ۲۵ اردیبهشت در مجموعه نمایشگاهی شهر آفتاب برپا خواهد بود.