نهمین جشنواره بین المللی سینما حقیقت تهران که از روز ۲۲ آذر در تهران گشایش یافت، ویترینی از مستندهای مطرح ایرانی و خارجی است. در این جشنواره که تا ۲۸ آذر ادامه دارد، ۲۳۷ فیلم مستند منتخب ایرانی و خارجی در سینماهای فلسطین و سپیده به نمایش در می آید. افتتاحیۀ جشنواره با فیلم «من ناصر حجازی هستم» ساخته نیما طباطبایی بود که به زندگی ناصر حجازی دروازهبان و مربی سابق فوتبال ایران می پردازد. بخش مسابقه این جشنواره که شامل دو بخش ملی و بین المللی است، جوایزی را به فیلم های کوتاه، نیمه بلند و بلند مستند اهدا می کند.
جشنواره سینما حقیقت، از آغاز فعالیت خود تا کنون افت و خیزهای بسیاری داشته و تغییر سیاست های اجرایی آن که به دنبال تغییر مدیریت آن در دوره های مختلف بوده، لطمۀ فراوانی به اعتبار آن زده است. با این حال بعد از روی کار آمدن دولت روحانی و تغییر سیاست های سینمایی وزارت ارشاد، این جشنواره هر سال تلاش کرده است تا با نمایش آثار مستند شاخص ایرانی و جهانی، خود را به عنوان یک جشنوارۀ معتبر فیلم مستند در سطح بین المللی بشناساند اگرچه همچنان با استانداردهای یک جشنوارۀ بین المللی مستند فاصله دارد. جدا کردن بخش مسابقۀ ملی از بخش بین الملل نیز یکی از ضعف های آن است چرا که آثار مستندسازان ایرانی می بایست در کنار آثار مستندسازان خارجی مورد قضاوت قرار گیرد.
امسال هفتاد و یک فیلم مستند به بخش «مسابقه ملی» نهمین دورۀ جشنواره «سینماحقیقت» راه یافتند که در سه بخش مستندهای کوتاه، نیمهبلند و بلند با هم به رقابت خواهند پرداخت. موضوع های متنوع فیلم های مستند ایرانی شرکت کننده در جشنوارۀ امسال بیانگر تنوع نگاه ها و رویکردهای مستندسازان ایرانی است که از مستندهای اجتماعی تا مستندهای مردم نگار، پرتره و مستندهای خود بیانگر(سلف پُرتِرِیت) را دربر می گیرد.
مستند اجتماعی، همچنین یکی از مهمترین رویکردهای مستندسازان ایرانی به شمار می رود. در میان مستندهای جشنواره امسال نیز معضلات اجتماعی جامعه امروز ایران، انعکاس یافته است. فیلم «خون بازی» ساختۀ مصطفی شیری، به بررسی شیوع بیماری ایدز در شهر مشهد و قربانیان آن می پردازد. در فیلم « قارلی داملار»، هایده مرادی، به مسئلۀ مهاجرت روستائیان به شهرهای بزرگ توجه کرده و جوانان روستایی را نشان می دهد که در جستجوی کار، زادگاه خود را ترک میکنند.
موضوع فیلم «کهریزک-تجریش» ساختۀ آزادی رضائیان مقدم، زندگی یک فروشندۀ مترو است که نسبت به اجتماع و مردمان پیراموناش بی تفاوت نیست. در فیلم مستند « بَرد» ساختۀ حمید جعفری، زنی هر روز برای استخراج سنگ با پتک و دیلم به کوه میرود، سنگ ها را شکسته و بارِ کامیون می کند. فیلم «شبانکاران» به کارگردانی امیرمحمد خوارزمی نیز به افرادی می پردازد که در شیفت های شب در تهران به خدمت مشغول اند.
در فیلم «معصومه»، ساختۀ سونا مقدم، معصومه، زنی است که بعد از یکسال و نیم جدایی از همسرش به طرز وحشیانهای مورد حمله اسیدپاشی از جانب پدر شوهرش قرار میگیرد. او به رغم نابینا شدن و سوختگی شدید برای گرفتن حق سرپرستی فرزندش تلاش میکند.
«کاردر واگن»، مستندی از پریسا عشقی است که موضوع آن زنان دستفروش متروهای تهران است که برای بقا تلاش می کنند. فیلم «برزخ» به کارگردانی آیدا پناهنده(کارگردان فیلم «ناهید») نیز مستندی دربارۀ دو جوان بلوچ و آرزوهایشان است. موضوع فیلم مستند مهرداد اسکویی، مستندساز مطرح ایران با عنوان «رویاهای دم صبح»، زندگی هفت دختر در کانون اصلاح و تربیت شهر تهران است. مهدی بخشیمقدم نیز در فیلم ۱۰۳ روز، صد و سه روز از زندگی سه فرد محبوس شده در زندان را تصویر کرده است.
امید عبداللهی در فیلم « برندگان»، روی ایرانیانی تمرکز کرده که با رویای مهاجرت به آمریکا، در قرعه کشی گرین کارت این کشور شرکت می کنند. این فیلم داستان تکاپوی دو شخصیت از دو نسل متفاوت در ایران امروز است که در این لاتاری برنده شدهاند و حالا میخواهند برای تحقق آرزوهای خود و یافتن یک زندگی بهتر به سرزمین فرصتها مهاجرت کنند.
«خانم ف» به کارگردانی صادق سوری، دربارۀ خانم ریگی در شهر قصرقند است که به عنوان اولین زن فرماندار ایران در استان سیستان و بلوچستان انتخاب میشود اما جامعۀ مرد سالار این شهر نمیتواند بپذیرد که یک زن رهبری شهر آنها را برعهده گرفته است.
در کنار موضوع های اجتماعی، طبیعت و محیط زیست نیز موضوع برخی از فیلم های مستند شرکت کننده در جشنواره را تشکیل می دهد. فیلم « قلمرو سلطان» ساختۀ روحاله مولوی، زندگی محیط بانی است که در فرودگاه هم شغل شکارچی روی باند را دارد. کتی جهانگیری نیز در فیلم «شکارچی»، یک شکارچی کُرد را نشان می دهد که با شکستن تفنگش موجی ضدشکار در کردستان به راه میاندازد و پیرو او، شکارچیان دیگری نیز تصمیم میگیرند از شکار دست بکشند. در فیلم مستند «زندگی در خور موسی»، حجت طاهری به موضوع پرندگان دریایی و بومی و مهاجر خلیج فارس در خور موسی پرداخته است. در فیلم «زندگی در جزر» ساختۀ سعید البوعبادی، مردی را می بینیم که از طریق جزر و مد دریا اقدام به جمع آوری زباله ها می کند. فیلم « ناخدا سلیمان»، سعادتعلی سعیدپور، داستان زندگی سلیمان، ناخدای کشتی ای است که پس از خشک شدن دریاچۀ ارومیه، کشتی او به نمک نشسته است. موضوع فیلم « اوسیا» ساختۀ علیرضا دهقان، قناتهای کهنسال و ۳۰۰۰ سالۀ استان یزد اند که با طول ۸۴ کیلومتر، در معرض خشکسالی و آلودگی های شهری مثل فاضلاب قرار دارند. فتحاله امیری در فیلم «اشک سیاه»، به موضوع یوزپلنگان کمیاب ایرانی که نسل آنها به شدت در معرض انقراض است، توجه کرده است. در فیلم «بزمجهها هم عاشق میشوند» ساخته دلاور دوستانیان و میثم صفری، دریاچه و کوهستان بکر و جنگلهای بلوط ایران و جانوران آن تصویر شده است. فیلم «ساحل» ساخته سیدحسین صافی نیز به اهمیت و ویژگیهای زیستی مناطق ساحلی ایران می پردازد.
تاریخ معاصر ایران نیز از موضوع هایی است که مورد توجه مستندسازان ایرانی حاضر در جشنواره قرار گرفته است. فیلم مستند «عید خون» به کارگردانی مجتبی محمودی، درباره قزوین به عنوان چهارمین شهر تاثیرگذار در جریان انقلاب مشروطیت است. این فیلم نگاهی دارد به اتفاقات مهمی که در این برهه تاریخی در قزوین رخ داده است. فیلم «سه فصل از بهارستان» ساختۀ شهرام درخشان به مرور برخی از رخدادهای مهم ایران در طی ۶۰ سال از دسیسههای محمدشاه قاجار در مخالفت با مشروطه تا انقلاب اسلامی می پردازد. فیلم «خاطرات خانه متروک» ساختۀ مهدی فارسی نیز بررسی وقایع و رخدادهای ایران در طول جنگ جهانی اول است.
ثبت آیین ها و سنت های بومی و ملی و ساختن فیلم هایی در مورد موسیقی، از موضوع های مورد علاقۀ برخی از مستندسازان ایرانی شرکت کننده در جشنواره بوده است. در این زمینه، فیلم مستند «میراث من آواز» ساخته فاطمه موسوی، دربارۀ زنان تعزیه خوان بوشهری است که سالهاست سینه به سینه تعزیه خوانی را حفظ و برپا داشتهاند.
فیلم «دینگو مارو» ساختۀ کامران حیدری نیز درباره هنرمندی به نام حمید سعید بندرعباسی معروف به دینگومارو است که آفریقایی تبار است و آرزو دارد که بعد از ۵۰۰ سال که از حضور آفریقایی تبارها در جنوب ایران میگذرد با موزیسینهای آفریقایی تبار یک کنسرت در طبیعت هرمزگان برگزار کند. او سفری اودیسهوار به همه جای هرمزگان انجام میدهد تا موزیسینها را پیدا کند و با آنها کنسرت برگزار کند. مستند «دورمشو» ساخته مسعود امینیتیرانی، فیلمی درباره دولتمند خالاف، خوانندۀ موسیقی فلک و نوازنده بزرگ تاجیکستان است.
«یک موسیقیدان فرانسوی در دربار قاجار» ساختۀ مهران پورمندان، مستندی دربارۀ آلفرد ژان باتیست لمر، موسیقیدان فرانسوی و خالق اولین سرود ملی ایران در سال ۱۸۶۸ میلادی است که به عنوان رئیس ارکستر شاهی در زمان ناصرالدین شاه به ایران اعزام شد و تا سال ۱۹۰۷ یعنی زمان مرگش در تهران زندگی کرد.
مستندسازان ایرانی از جنگ نیز غافل نبوده اند و با دوربین هایشان به مناطق جنگی از عراق گرفته تا افغانستان سفر کرده و از دید خود زندگی در این مناطق را به تصویر کشیده اند. محسن اسلامزاده، سازنده فیلم «تنها میان طالبان»، یکی از مستندسازانی است که توانسته در ۱۰ سال گذشته به گروه طالبان در افغانستان نزدیک شود و آنها را تصویر کند. به گفتۀ اسلامزاده، «روند جلب اعتماد طالبان برای ساخت این مستند ۴۰ ماه طول کشیده است.»
امیرحسین نوروزی نیز برای ساختن فیلم «پل»، به عراق سفر کرده و مستندی در مورد گروه تروریستی داعش ساخته است. در فیلم « A۱۵۷»، بهروز نورانی پور به موضوع جنگ و زندگی در اردوگاهی مرزی حد فاصل مرز ترکیه و عراق پرداخته است.
مستندهای پرتره نیز بخش دیگری از فیلم های جشنواره سینما حقیقت را تشکیل می دهد که در میان آنها مستندهایی دربارۀ شهرام ناظری، داوود رشیدی، گوهر خیراندیش، کیومرث پوراحمد، داریوش اسدزاده، استاد ایرج افشار، دکتر بدرالزمان قریب، خسرو دهقان(منتقد فیلم) و همینطور مستندی ۱۰۰ دقیقهای دربارۀ مجله فیلم وجود دارد. همچنین مستند «پیرمرد و دریا» ساختۀ ناهید رضایی در مورد تاریخ ترجمه در ایران نیز از فیلم هایی است که در بخش خارج از مسابقۀ این جشنواره شرکت کرده است.
«کازابلانکا» به کارگردانی الکساندرا ماکیوزک، سینما کابل، ساختۀ لوئیز مونیر (دربارۀ مردی به نام ناصر كه در ٤٠ سال گذشته مشغول به كار در سینماى اریوب شهر کابل بوده)، «خانواده چچنی»، به کارگردان مارتین سولا، «جیانو»، ساختۀ فرانچسکو دونجیوانی از ایتالیا (دربارۀ فیلمی قدیمى از یک خانواده که در كشویى از یك خانه متروكه پیدا مى شود)، «آلن ، مردی در عصر مسیح» ساختۀ آرکو اوک، از فیلم های شرکت کننده در بخش مسابقۀ فیلم های مستند بین الملل است.
در بخش خارج از مسابقۀ بین الملل جشنواره نیز آثاری از مستندسازان برجستۀ جهان از جمله دان آلن پنه بیکر، مستندساز برجستۀ آمریکایی و از پیشگامان سینمای مستند بی واسطه(مستقیم)، ویم وندرس، کنت جونز و پاتریشیو گوزمن، مستندساز نامدار شیلیایی به نمایش درمی آید. برخی از فیلم های مهم این بخش عبارتند از:
مستند درخشان «دکمۀ مروارید» ساختۀ پاتریشیو گوزمن، مستندساز برجسته شیلیایی (فیلمی شاعرانه و تکان دهنده که تاریخ استعمار در شیلی را با تاریخ معاصر آن و کشتار رژیم پینوشه پیوند می زند)، «به من گوش بده، مارلون» ساختۀ استوین رایلی(مستندی در مورد زندگی مارلون براندو، بازیگر بزرگ سینمای آمریکا که بر مبنای نوارهای صوتی آرشیوی به جا مانده از حرف ها و خاطرات او ساخته شده)، «هیچکاک/ تروفو»، ساختۀ کنت جونز (دربارۀ گفتگوی معروف فرانسوا تروفو، منتقد و فیلمساز فرانسوی با آلفرد هیچکاک)، «پدربزرگم ، آلنده» ساختۀ مارسیا تامبوتی آلنده (نوۀ سالوادور آلنده، رئیس جمهور سوسیالیست منتخب مردم شیلی که در سال ١٩٧٣، با کودتای ژنرال پینوشه بركنار شد و به قتل رسید)، «نمک زمین»، مستند درخشان جولیانو ریبیرو سالگادو و ویم وندرس( دربارۀ عكاسى به نام سباستیو سالگادو که در طی٤٠ سال، شاهد برخى از مهم ترین حوادث تاریخ معاصر بوده و صحنه های تکان دهنده ای از جنگ، قحطی، گرسنگى و مهاجرت دسته جمعى را در عکس هایش تصویر کرده)، «گابو- خلق گابریل گارسیا مارکز» ساختۀ جاستین وبستر(دربارۀ زندگی و آثار گابریل گارسیا مارکز، نویسندۀ بزرگ آمریکای لاتین)، « ۱۶ سال مانده تا تابستان» ساختۀ لو مک لولان، «سرزمین قاچاقچیان» ساختۀ متیو هاینمن، «فرار از ریگا» ساختۀ دیویس سیمانیس (دربارۀ زندگى سرگئى آیزنشتاین سینماگر و نظریه پرداز بزرگ روسیه و ایزا برلین، نویسنده و متفکر بزرگ روس)، «به دنبال نازارین» ساختۀ خاویر اسپادا (فیلمی دربارۀ چگونگی ساخته شدن فیلم «نازارین»، اثر درخشان لوئیس بونوئل در مكزیک)، «هیچکاک- تروفو»، ساختۀ کنت جونز، «عراق ، سال صفر (در دو قسمت) به کارگردانی عباس فاضل( دربارۀ زندگى روزمره در عراق قبل و بعد از حمله آمریكا)، «اُدیسه عراقی»، ساختۀ سمیر، «آتش نشانان کوهستان»، ساختۀ الکس تایسون، «از مردان و از جنگ» ساختۀ لورن بکو-رنارد( دربارۀ کهنه سربازان آمریکایی که از خط مقدم جنگ برگشته اند)، «رویای سه ساز» ساختۀ الکس باییو( دربارۀ رولاند کرک، نوازندۀ بزرگ موسیقی جاز که به نواختن سه ساز به صورت همزمان و شوخی های سیاسی اش روی سن مشهور بود)، «آتش هفتم» ساختۀ جک پتی بون ریکوبونو (مستندی دربارۀ راب براون، رهبر یک گروه غیرقانونی آمریکایی).
در بخش مرور بر آثار دان آلن پنهبیکر، پنج اثر مستند این سینماگر برجستۀ سینمای مستند از جمله «قطار سریعالسیر سحرگاهی» (۱۹۵۳ نخستین فیلم این فیلمساز)، «افتتاحیه در مسکو» (۱۹۵۹)، «لمبرت و شرکا» (۱۹۶۴)، «به پشت سر نگاه نکن» (۱۹۶۷ دربارۀ باب دیلن خواننده سرشناس آمریکایی) به نمایش درمیآید. پنه بیکر که به دلیل کهولت سن و بیماری نتوانسته به تهران سفر کند، در پیامی که برای جشنواره فرستاده، خطاب به تماشاگران ایرانی فیلم هایش گفت: «گاهی فکر می کنیم که حقیقت فقط متعلق به ما است، چون کاوش و جستجو می تواند کار مشکلی باشد، بنابراین حقیقت به شخصیت هایی که ما تصویر آنها را گرفته ایم، نیز تعلق دارد.»
بزرگداشت محمدرضا مقدسیان، مستندساز برجستۀ ایران نیز که با نمایش آخرین فیلم این مستندساز فقید با عنوان «خیلی خیلی محرمانه» همراه است، از بخش های دیگر جشنواره سینما حقیقت است.
محمد تهامینژاد (نویسنده و پژوهشگر سینمای مستند)، فرشاد فدائیان (پژوهشگر، مستندساز و تدوینگر)، محمود کلاری (فیلمبردار سینما)، محمود اربابی (مدیر فرهنگی و مدرس سینما)، سعید رشتیان (تهیهکننده سینمای مستند)، آریا عظیمینژاد (آهنگساز) و خانم نرگس آبیار (مستندساز و کارگردان سینما)، ۷۴ فیلم مستند راهیافته به بخش مسابقه ملی نهمین دوره جشنواره بینالمللی سینماحقیقت را داوری خواهند کرد.
همچنین داورانی از کشورهای ایران، فرانسه، پرتغال، دانمارک و فنلاند، ۲۷ فیلم راه یافته به بخش مسابقه بینالملل جشنواره سینماحقیقت را در دو گروه مستندهای «کوتاه و نیمه بلند» و مستندهای «بلند» قضاوت خواهند کرد. احمد الستی، مدرس سینما، ژان فرانکو کورال، موسس و دبیر جشنواره بینالمللی مستند “آنورو آبورو“، آگوستو ام سیبرا، منتقد سینمایی اهل پرتغال، منوچهر طیاب، مستندساز، لینا پاسانن، برنامهریز بخش فرهنگی تلویزیون فنلاند و ژان دایی، برنامهریز و مدیر فروش شبکه تلویزیونی دانمارک، از داوران بخش مسابقۀ بین الملل این جشنواره اند.