زنانی که با موسیقی دیجی میرقصند، بیروسری در نمایشگاههای هنری پیشرو و کافهها قدم میزنند و سبکهای مدرنی را به نمایش میگذارند که گویی مستقیم از خیابانهای اروپا آمده است.
تا همین اواخر، چنین صحنههایی در جمهوری اسلامی ایران غیرقابل تصور بود؛ کشوری که از مدت کوتاهی پس از انقلاب ۱۹۷۹ و برکناری شاهِ مورد حمایت غرب، زنان را ملزم کرده است در اماکن عمومی حجاب داشته باشند.
خبرگزاری فرانسه در گزارشی به وضعیت زنان در ایران و مقابله آنها با حجاب اجباری پرداخته و مینویسد: اگرچه بیاعتنایی روزمره به این قانون بهطور فزایندهای رایج شده، اما رهبران ایران همچنان بر قانونی بودن حجاب تاکید دارند و در عین حال، برخوردهایی را آغاز کردهاند که به بازداشت چهرههای مخالف حجاب اجباری انجامیده است.
این تنش در مقطعی حساس برای حاکمیت روحانیون رخ میدهد؛ نظامی که هنوز از پیامدهای جنگ ۱۲روزه اخیر با اسرائيل خارج نشده و رهبر جمهوری اسلامی، علی خامنهای، اکنون ۸۶ ساله است.
اعتراضات سراسری سالهای ۲۰۲۲ و ۲۰۲۳ که پس از مرگ مهسا امینی در بازداشت و بهدلیل آنچه «بدحجابی» عنوان شد آغاز شد، همچنان در حافظه جمعی جامعه تازه است.
تحلیلگران و فعالان حقوق بشر میگویند مقامها در ماههای اخیر در اجرای روزمره حجاب اجباری تا حدی عقبنشینی کردهاند، اما بههیچوجه از این ستون ایدئولوژیک جمهوری اسلامی دست نکشیدهاند و هشدار میدهند هر لحظه ممکن است موج تازهای از سرکوب برای بازگرداندن آن آغاز شود.
رویا برومند، همبنیانگذار و مدیر اجرایی مرکز حقوق بشر عبدالرحمن برومند در آمریکا، دیدن تصاویر زنان بدون روسری را «دلگرمکننده» توصیف کرد و گفت این تحول نتیجه فشار اجتماعی از پایین است، نه «اصلاحی که از بالا اعطا شده باشد.»
او به خبرگزاری فرانسه گفت: «آنچه امروز میبینیم، بیتردید حاصل سالها نافرمانی مدنی پیگیر زنان و دختران ایرانی است که برای ایجاد و حفظ روزنهای کوچک از آزادی در فضای عمومی مبارزه کردهاند.»
امروزه دیدن زنانی با موهای بافته، فِر یا حتی بلوندشده در فضاهای عمومی امری عادی شده، در حالی که زنان سنتیتر همچنان حجاب یا چادر بر سر دارند.
این روند که در ماههای اخیر در تهران و دیگر شهرهای بزرگ آشکارتر شده، تا حدی همه نسلها را در بر گرفته است.
برخی زنان همچنین لباسهای تنگتر یا پوششهایی با شانه، پاها یا شکم نمایان میپوشند؛ امری که خشم محافظهکاران را برانگیخته و آن را «برهنگی» در ملأ عام میخوانند.
دشوار بودن بازگرداندن وضعیت گذشته
برومند میگوید اجرای حجاب اجباری در نقاط مختلف کشور متفاوت است و مقامها همچنان کسبوکارهایی را که بهزعم آنان قانون را رعایت نکردهاند، تعطیل میکنند.
اوایل همین ماه، مقامها دو نفر از برگزارکنندگان یک مسابقه دو در جزیره کیش را بازداشت کردند؛ رویدادی که تصاویرش در فضای مجازی منتشر شد و زنان زیادی را در حال دویدن بدون روسری نشان میداد. همچنین کافهای که محل شروع و پایان مسابقه بود، تعطیل شد.
آرش عزیزی، پژوهشگر و مدرس دانشگاه ییل، به خبرگزاری فرانسه گفت: «حکومت از اجرای خشن حجاب اجباری عقبنشینی کرده، اما بههیچوجه از آن بهعنوان یک اصل دست نکشیده است.»
او افزود: «کنار گذاشتن حجاب اجباری یک عقبنشینی بزرگ ایدئولوژیک است که حکومت آمادگی پذیرش آن را ندارد. هنوز هم شاهد تعطیلی مکانها و حتی جریمه یا بازداشت افراد بهدلیل سهلانگاری در حجاب هستیم. اما حکومت میداند بازگرداندن وضعیت گذشته بسیار دشوار است.»
رویدادهای دیگری نیز اخیرا در شبکههای اجتماعی دستبهدست شدهاند؛ از جمله افتتاح یک مرکز خرید در تهران که در آن جوانان با موسیقی دیجی میرقصیدند و دست تکان میدادند.
در مسابقهای از لیگ دسته دوم فوتبال ایران نیز، حضور زنان در ورزشگاه، هرچند در بخشی جداگانه، غیرمعمول نبود، اما آنچه جلب توجه کرد، حضور بسیاری از زنان بدون روسری بود که شالهای تیم میزبان را در دست داشتند.
حتی دفتر علی خامنهای نیز ماه گذشته هدف انتقاد برخی تندروها قرار گرفت، پس از آنکه روزنامه وابسته به این دفتر تصویری از نیلوفر قلهوند، مربی پیلاتس که در جریان حملات اسرائيل کشته شد، منتشر کرد که کلاه بیسبال بر سر داشت، نه حجاب.
نمایشگاهی در هفته طراحی دانشگاه تهران نیز صحنه حضور آزادانه زنان بدون روسری در کنار آثار هنری جسورانه بود، اما پس از اعتراض روحانیون زودتر از موعد تعطیل شد؛ نشانهای از آمادگی مقامها برای واکنش سخت.
خطر واقعی تشدید سرکوب
غلامحسین محسنی اژهای، رئیس قوه قضاییه، اخیرا از احتمال برخورد تازه هشدار داد و گفت دستگاههای اطلاعاتی مأمور شدهاند «جریانهای سازمانیافته ترویج بیعفتی و بیحجابی» را شناسایی و گزارش کنند و با عاملان آن برخورد خواهد شد.
علی خامنهای نیز در سخنرانی سوم دسامبر از حجاب دفاع کرد و گفت زنانی که پوشش اسلامی را رعایت میکنند «میتوانند در همه عرصهها بیش از دیگران پیشرفت کنند و نقشی فعال در جامعه و خانواده داشته باشند.»
نرگس محمدی، برنده جایزه نوبل صلح، که از زمان آزادی پزشکیاش در دسامبر ۲۰۲۴ حاضر به رعایت حجاب در اماکن عمومی نشده بود، ۱۲ دسامبر همراه با دهها فعال دیگر در مراسم یادبود یک وکیل که اوایل ماه بهطور مشکوکی درگذشت، بازداشت شد.
برومند هشدار داد: «خطر واقعی بازگشت سرکوبی شدیدتر وجود دارد.»
فعالان میگویند تصاویر کافهها و کنسرتها ممکن است ظاهری از آزادی ایجاد کند، اما همزمان، پس از جنگ با اسرائيل، سرکوب در حوزههای دیگر شدت گرفته است.
بازداشت محمدی تنها آخرین نمونه از برخورد با چهرههای شاخص مخالف بوده است. به گفته نهادهای حقوق بشری، از ابتدای سال جاری بیش از ۱۴۰۰ نفر اعدام شدهاند؛ صدها نفر بیشتر از سال ۲۰۲۴. همچنین گروههایی مانند بهاییان، بزرگترین اقلیت مذهبی غیرمسلمان ایران، با فشارهای فزاینده روبهرو هستند.
برومند گفت: «ما شاهد تشدید سرکوب در حوزههای دیگر هستیم، نه یک بدهبستان.»
حجاب اجباری همواره یکی از ارکان نظام اسلامی ایران و واکنشی به آنچه مقامها «غربزدگی» دوران شاه مینامند، بوده است.
با این حال، این موضوع در داخل حاکمیت نیز محل اختلاف است. چهرههایی میانهروتر، از جمله مسعود پزشکیان، رئیسجمهور ایران، گفتهاند زنان را نمیتوان به پوشیدن حجاب مجبور کرد.
به کانال تلگرام یورونیوز فارسی بپیوندید
آرش عزیزی در پایان گفت: «خامنهای بر حجاب اصرار دارد، اما رهبری آینده نظام، پس از او، احتمالا ناچار خواهد شد آنچه عملا رخ داده را رسمی کند و از حجاب اجباری دست بکشد.»