چند سالی می‌شود که صاحب‌نظران حوزه بازار کار از زنانه شدن بیکاری سخن می‌گویند و وضعیت بیکاری و مشارکت اقتصادی پایین زنان در ایران را هشدارآمیز توصیف می‌کنند، اما این پدیده به لحاظ آماری چه ویژگی‌هایی دارد؟
آگهی
مرکز آمار ایران، نرخ بیکاری زنان را در سال ۱۴۰۳ خورشیدی، ۱۴.۳ درصد اعلام کرده است. این نرخ بیکاری در مقایسه با سال قبل از آن، ۰.۷ واحد درصد بهبود داشته، این بهبود نرخ بیکاری زنان قاعدتا باید مایه خوشحالی باشد، اما این تنها ظاهر ماجراست.
تشدید نابرابری جنسیتی در بازار کار
واکاوی لایه‌های عمیق‌تر داده‌های بازار کار ایران در سال ۱۴۰۳، تصویری متفاوت ارائه می‌کند، به طور مثال نرخ بیکاری زنان در سال گذشته به ۲.۳ برابر نرخ بیکاری مردان رسیده در حالی که این نسبت در سال ۱۴۰۲، رقمی کوچک‌تر و کمتر از دو برابر بود.
افزایش این نسبت به معنای تعمیق شکاف بیکاری بین مردان و زنان در سال ۱۴۰۳ است، ضمن آنکه پارسال نرخ بیکاری زنان، ۱.۸ برابر نرخ بیکاری کل بود که ۷.۶ درصد گزارش شده است.
بر اساس این داده‌ها، جمعیت در سن کار ایران (جمعیت ۱۵ ساله و بیشتر) در سال ۱۴۰۳ با افزایش ۷۸۶ هزار و ۴۲۸ نفری به ۶۵ میلیون و ۳۳۸ هزار و ۲۸۰ نفر رسید.
۴۰۴ هزار و ۷۵۲ نفر یعنی نزدیک به ۵۱.۵ درصد از کسانی که طی سال گذشته به جمعیت ۱۵ سال و بیشتر اضافه شده‌اند، زن بودند.
با این حال جمعیت زنان فعال یعنی کسانی که آماده کار کردن بوده و برای یافتن شغل به بازار کار مراجعه کردند، در سال ۱۴۰۳ در مقایسه با سال قبل از آن، فقط ۲۲ هزار و ۳۲۸ نفر اضافه شده است، در عوض جمعیت غیر فعال در میان زنان در سال ۱۴۰۳ نسبت به سال قبل از آن بیش از ۳۸۲ هزار نفر اضافه شده به این معنا که این زنان به سن کار رسیده به دلایل مختلفی از جمله ادامه تحصیل یا ناامیدی از یافتن کار، اصلا به بازار کار مراجعه نکرده‌اند و خانه‌نشین شده‌اند.
این وضعیت باعث شده تا نرخ مشارکت اقتصادی زنان در سال گذشته ۱۴.۱ درصد برآورد که حتی اندکی کمتر از قبل است.
نرخ مشارکت اقتصادی، بیانگر نسبتی از جمعیت در سن کار است که به لحاظ اقتصادی فعال محسوب شده و آماده کار کردن است و برای یافتن کار به بازار کار مراجعه کی‌کند. آن بخش که کاری دست و پا می‌کنند جزو جمعیت شاغلان و آن دسته که دستشان از یافتن کار و شغلی، خالی می‌ماند به خیل بیکاران اضافه می شوند.
در حالی نرخ مشارکت اقتصادی زنان در سال گذشته ۱۴.۱ درصد اعلام شد که این نرخ برای مردان، ۶۸.۱ درصد گزارش شد، مقایسه این دو عدد و اختلاف قابل توجه بین آنها، به خوبی بیانگر شکاف عمیق جنسیتی در بازار کار ایران است. نرخ مشارکت اقتصادی مردان در سال گذشته تقریبا ۴.۸ برابر بیشتر از نرخ مشارکت اقتصادی زنان بود.
مقایسه نرخ مشارکت اقتصادی زنان از سال ۱۳۹۷ تا ۱۴۰۳ نیز نشان می‌دهد پس از فراگیری بحران کرونا، نرخ مشارکت اقتصادی زنان در محدوده ۱۳ تا ۱۴ درصد در نوسان است و حتی فاصله گرفتن از آن بحران نیز باعث نشده تا نرخ مشارکت اقتصادی ۱۷ درصدی سال‌های پیش از پاندمی، تکرار شود.
نسبت اشتغال نیز از جمله شاخص‌های بسیار مهم در گزارش‌های مرکز آمار ایران از بازار کار ایران است، این نسبت نشان می‌دهد چه میزان از جمعیت در سن کار توانسته‌اند، شغلی داشته باشند.
نسبت اشتغال کل در سال ۱۴۰۳، برابر با ۳۷.۹ درصد بود. در حالیکه ۶۳.۹ درصد از مردان در سن کار در سال گذشته توانستند شغلی بیابند، این نسبت برای زنان فقط ۱۲.۱ درصد بود. همچنان فاصله‌ها قابل توجه و اختلاف‌ها عمیق است که آشکار نابرابری جنسیتی در بازار کار ایران را به تصویر می‌کشد.
بازار کار ایران در قعر نابرابری جنسیتی در منطقه
نرخ مشارکت اقتصادی پایین زنان در ایران در گزارش‌های شاخص توسعه انسانی که سالانه از سوی برنامه توسعه سازمان ملل متحد منتشر می‌شود نیز نمود قابل توجهی دارد.
در گزارش توسعه انسانی سال ۲۰۲۵، نرخ مشارکت اقتصادی زنان بر اساس داده‌های آماری سال ۲۰۲۳ میلادی، ۱۳.۶ درصد گزارش شده است، در حالی که میانگین نرخ مشارکت اقتصادی زنان در جهان در همان سال ۴۸.۵ درصد بود.
در این گزارش، میانگین نرخ مشارکت اقتصادی زنان در میان کشورهای با سطح توسعه انسانی بالا ۵۰.۴ درصد اعلام شده، ایران هم در میان این دسته از کشورهای جهان قرار دارد، با این حال نرخ مشارکت اقتصادی زنان در ایران حدود یک چهارم نرخ مشارکت اقتصادی زنان در کشورهای با توسعه انسانی بالا بوده است.
وضعیت مشارکت اقتصادی زنان در ایران در مقایسه با کشورهای همسایه و منطقه هم ناامید کننده است، بر اساس گزارش توسعه انسانی سال ۲۰۲۵، در سال ۲۰۲۳ میلادی، تنها نرخ مشارکت اقتصادی زنان در عراق کمتر از ایران بوده و در دیگر کشورهای بررسی شده، نرخ مشارکت اقتصادی زنان، بالاتر از ایران بوده است.
تمرکز اشتغال زنان در مشاغل خدماتی
در میان اعداد و ارقام مختلفی که در گزارش مرکز آمار ایران از طرح آمارگیری از نیروی کار سال ۱۴۰۳ منتشر شده، تمرکز بالای جمعیت زنان شاغل در بخش خدمات قابل توجه است به ویژه آنکه این وضعیت در مقایسه با سال ۱۴۰۲ نیز تشدید شده و با کاهش سهم زنان از اشتغال در بخش کشاورزی و صنعت، سهم اشتغال زنان در بخش خدمات افزایش نیز یافته است.
براساس این داده‌ها، بخش خدمات در سال گذشته، ۶۳.۳ درصد از اشتغال زنان را در خود جای داد، این سهم در سال قبل از آن ۶۱.۱ درصد بود. ۲۴.۸ درصد اشتغال زنان در بخش صنعت رقم خورد که در سال ۱۴۰۲ خورشیدی، ۲۵.۷ درصد بود و ۱۱.۸ درصد از زنان شاغل در سال ۱۴۰۳ در بخش کشاورزی مشغول به کار بودند، این رقم در سال قبل از آن، ۱۳.۲ درصد بود که با کاهش مواجه شده است.
میزان اشتغال زنان در بخش کشاورزی در دو دهه اخیر بیشترین کاهش را تجربه کرده و از سهمی حدود ۳۲ درصد در سال ۱۳۸۴ به کمتر از ۱۲ درصد در سال گذشته کاهش یافته است.
رشد منفی بخش کشاورزی در این سال‌ها و کوچک شدن این بخش شاید مهم‌ترین دلیل این کاهش سهم از اشتغال باشد. خشکسالی های مداوم در چندین سال گذشته باعث شده تا حجم تولیدات این بخش کاهش یابد که با ترک نیروی کار فعال از این بخش به دیگر حوزه‌ها همراه بوده است.
اما تمرکز سهم اشتغال زنان در بخش خدمات، آسیب‌پذیری مشاغل زنان را بالا می‌برد، بروز بحران‌هایی که آسیب‌های بیشتری بر بخش خدمات وارد می‌آورد مستقیم بر میزان اشتغال زنان اثرگذار است و تبعیض و نابرابری جنسیتی در بازار کار را تشدید می‌کند.