یک رزیدنت (کارآموز پزشکی) هفته گذشته در ایران به زندگی خود پایان داد و یک خودکشی نیز به فهرست خودکشی سریالی رزیدنت‌ها در سال‌های اخیر اضافه شد. هرچند در سال جاری آمار کمتری از آن به گوش می‌رسد، اما دلیل آن حل مساله نیست، بلکه آمار و ارقام واقعی رسانه‌ای نمی‌شود.
آگهی
یک رزیدنت (کارآموز پزشکی) هفته گذشته در ایران به زندگی خود پایان داد و یک خودکشی نیز به فهرست خودکشی سریالی رزیدنت‌ها در سال‌های اخیر اضافه شد. هرچند در سال جاری آمار کمتری از آن به گوش می‌رسد، اما دلیل آن حل مساله نیست، بلکه آمار و ارقام واقعی رسانه‌ای نمی‌شود.
یک منبع آگاه به یورونیوز می‌گوید: «اجازه انتشار تعدادی از اقدام به خودکشی‌های موفق یا غیرموفق را نداریم و برخی اخبار توسط هم‌دوره‌ای‌های فرد رسانه‌ای می‌شود.»
تعدد خودکشی‌های رزیدنت‌ها در سال گذشته از مرز ۱۶ مورد گذشت. این آمار تا مردادماه سال جاری به ۱۰ مورد رسیده بود.
فشارهای روانی، حقوق پایین، ساعات طولانی شیفت و تحقیر توسط اساتید و دانشجویان سال بالایی از عمده‌ترین دلایل اقدام به خودکشی رزیدنت‌های ایرانی اعلام شده است.
محمود که رزیدنت سال دوم دندانپزشکی است به یورونیوز می‌گوید: «ما اجازه اشتباه کردن نداریم و این یکی از اصلی‌ترین فشارهای روانی است و مدام دچار استرس می‌شویم. یعنی اگر در تشخیص یا تجویز دچار اشتباه شویم، به شدت توسط اساتید یا سال بالایی‌ها و حتی همراهان مریض مورد حمله و استهزا قرار می‌گیریم.»
به گفته او، با وجود این‌که همواره آنان دکتر خطاب می‌شوند، اما مریض و همراهان مریض حاضر نیستند خود را به دست آنان بسپارند و از ابتدا می‌گویند: «مگر ما موش آزمایشگاهی شما هستیم که ما را بکشید و کار یاد بگیرید؟» این جملات و ترس از خطا، فشار روانی زیادی وارد می‌کند.
محمود تاکید می‌کند که حتی پزشکان و اساتید که همراهشان بر بالین مریض حاضر می‌شویم، انتظار ندارند چیزی را ندانیم و یا فراموش کنیم، در غیر این صورت در مقابل همه به تحقیر می‌گویند: «شما بی‌سوادها درس هم خوانده‌اید؟ شما بیمار را نکشید، حتما ناقصش می‌کنید. در چنین شرایطی شما همواره دچار ترس هستید که چیزی را ندانید یا فراموش کنید.»
بحران خودکشی در جامعه پزشکی ایران ادامه دارد
فاطمه (نیلوفر) نجاتی، دانشجوی ۲۸ ساله و رزیدنت سال دوم ارتوپدی دانشگاه علوم پزشکی همدان هفته گذشته به زندگی خود پایان داد. نیلوفر نجاتی، در عین حال که در سال‌های اخیر دچار مشکلاتی شده بود، اما عاشق رشته ارتوپدی بود. او در یادداشتی که ۶ سال پیش در اینستاگرامش منتشر کرده بود، از آرزوها و انگیزه‌هایش برای آینده صحبت کرده بود. اما ظرف سال جاری به دلیل برخی مشکلات، تلاش داشت انتقالی بگیرد که با او همکاری نشد.
این تنها مورد سال جاری نبوده است. مرداد ۱۴۰۳، رسانه‌ها از خودکشی مهران خسروانیان خبر دادند. آمار خودکشی رزیدنت‌های پزشکی تا آن زمان به ۱۰ مورد رسید.
یک منبع آگاه در گفت‌وگو با یورونیوز اعلام کرد که ظرف آذر و دی ماه سال جاری حداقل ۸ یا۹ مورد اقدام خودکشی در بین رزیدنت‌ها انجام شده که در دو مورد این اقدام نافرجام بوده اما رزیدنت‌ها در شرایط نامناسبی به سر می‌برند و در آی‌سی‌یو هستند.
چرا پزشکان در خط آخر جان می‌دهند؟
پس از خودکشی فاطمه نجاتی، بهروز کارخانه، رئیس دانشگاه علوم پزشکی استان همدان مرگ او را بر اثر مسائل و مشکلات روحی اعلام کرده است. او به خبرآنلاین گفت: «نامبرده مدتی بود که دچار مشکلات روحی شده و این موضوع به خانواده ایشان نیز اطلاع‌رسانی شده بود.»
موضوع سلامت روانی و یا بحران روحی، خاص خانم نجاتی نبوده و طبق مطالعه‌ای که سال ۱۴۰۰ در مورد وضعیت سلامت رزیدنت‌های دانشگاه‌های علوم‌پزشکی انجام شد، در حالی که «میزان تقریبی رواج افکار خودکشی در میان ایرانی‌ها بین ۱۲ تا ۱۴ درصد بوده، این عدد در بین رزیدنت‌ها بیشتر از ۳۴ درصد بوده است.»
همچنین، طبق نتایج بررسی که سال گذشته توسط کارگروه انجمن روانپزشکی در سازمان نظام‌پزشکی بر روی وضعیت سلامت روان ۲۵۳ رزیدنت روانپزشکی انجام شد، آمار خودکشی در جامعه پزشکی ۳.۱ تا ۵ برابر افزایش پیدا کرده است. در این تحقیق اعلام شد: «به طوری که در جمعیت رزیدنت‌ها، که معادل ۱۴ هزار نفر در کل کشور هستند، سالانه به طور متوسط ۱۳ خودکشی منجر به مرگ داریم.» البته آمار منتشر شده در سال گذشته به ۱۶ مورد افزایش یافت.
انجمن علمی روانپزشکان ایران دی‌ماه ۱۴۰۲ با ابراز نگرانی از آمار بالای خودکشی میان رزیدنت‌ها، تداوم این روند را زمینه‌ساز «فروپاشی نظام سلامت کشور» اعلام کرد.
خبرآنلاین اواخر تیرماه خودکشی رزیدنت‌های پزشکی را «در وضعیت بحرانی» اعلام کرد. این رسانه «افزایش آمار خودکشی‌ها را مرتبط با بی‌توجهی مسئولان به وضعیت رزیدنت‌های پزشکی، دستمزد اندک در برابر مسئولیت سنگین و فشار کاری خارج از توان آنها دانسته است.»
همچنین، روزنامه دنیای اقتصاد، به نقل از سیدمحمد میرخانی، مشاور اجتماعی سازمان نظام پزشکی نوشت: «سرعت خودکشی میان پزشکان و رزیدنت‌ها صعودی شده و احتمال دارد که به زودی نرخ خودکشی پزشکان در ایران از سایر کشورها پیشی بگیرد. در حال حاضر در ابتدای موج گذار از مهاجرت‌ها و خودکشی‌های جامعه پزشکی هستیم. این مقدمه شرایط کنونی است و به نظر من ماحصل سال‌های سال مدیریت غلط درمانی است. در چنین فضایی اصلاحات جوابگو نیست و نیاز به تحول است.»
محمدرضا شگرف نخعی، دبیر کارگروه سلامت روان وزارت بهداشت از تشکیل کمیته پیشگیری از خودکشی رزیدنت‌ها خبر داده و به خبرگزاری کار ایران(ایلنا) گفته که برای حل این مشکل، افزایش حقوق دستیاران صورت گرفته است. مقرر شده تا ساعت حضور و کشیک دستیاران با توجه به شرایط روز تغییراتی داده شود تا بار کاری دستیاران را کاهش دهیم.
او از آموزش دستیاران به عنوان راهکار دیگر نام می‌برد تا بتوانند علامت‌های مرتبط با خطر خودکشی را شناسایی کرده و بلافاصله به مراکز مشاوره ارجاع داده شوند.
به گفته او قرار شده تا تمام دانشجویان در بدو ورود و قبل از آزمون ارتقا از نظر سلامت روان غربالگری شوند تا در صورت مشکل، پیگیری‌های لازم انجام شود.
افکار خودکشی مدام تکثیر می‌شود
خانم سیما، مددکار دانشگاه تهران است که به طور مداوم با رزیدنت‌های دانشکده پزشکی این در ارتباط است. او معتقد است که افکار خودکشی میان رزیدنت‌ها مدام در حال افزایش است، حتی اگر آن را عملیاتی نکنند. او فشار کاری، شیفت‌های طولانی، حقوق حداقلی و تحقیر آنها توسط پزشکان و یا سال بالایی‌ها را از جمله مهم‌ترین دلایل می‌داند.
در هیچ‌کدام از تحقیقات نشانه ای از بی‌علاقگی رزیدنت‌ها به رشته پزشکی اعلام نشده، بلکه بر سیستم غلط حاکم تاکید شده که نیاز به اصلاح بنیادی دارد.
احمد، رزیدنت سال دوم رشته قلب است. یکی از گلایه‌های او شیفت‌های طولانی است، به طوری که فرصت خواب و استراحت را از او می‌گیرد، در مقابل این حجم کار، او از حداقل حقوقی برخوردار است که حتی هزینه‌های حداقلی او را پوشش نمی‌دهد. او می‌گوید: «وقتی در مورد حقوق‌مان که گاهی معادل حقوق یک کارگر است صحبت می‌کنیم، هیچ کس باور نمی‌کند و همه تصور می‌کنند که دروغ می‌گوییم. در همین حال به طور مداوم توسط اساتید یا سال بالایی‌ها در حال تحقیر هستیم. این یک چرخه قدیمی است که گویا باید به عنوان یک رسم ادامه پیدا کند.»
محمد شریفی‌مقدم، دبیرکل خانه پرستار نیز سال گذشته این موضوع را تایید کرده بود و گفته بود: «تا زمانی که سیاست بیگاری کشیدن از رزیدنت‌ها در بیمارستان‌ها، تغییر نکند، حقوق آنها با مسئولیت‌شان متناسب نشود و استرس‌شان کم نشود، آمار خودکشی رزیدنت‌ها کاهش نخواهد یافت.»
سخنگوی سازمان نظام پزشکی ایران نیز افزایش میزان خودکشی در جامعه پزشکی را با «حجم کاری بسیار بالا و عدم تناسب حقوق دریافتی نسبت به فعالیت‌های انجام شده» تایید کرده بود.
این در حالی است که افرادی مانند رئیس دانشگاه علوم پزشکی استان همدان تلاش کرده‌اند تا موضوعاتی مانند ناراحتی‌های روحی و روانی خانم نجاتی را عامل این مرگ خودخواسته نشان دهد، تعدادی از رزیدنت‌ها در شبکه ایکس یا توئیتر سابق این سخنان را خجالت آور دانسته‌اند.
مینا، فشار روانی را ناشی از وضعیت تحمیلی می‌داند که در دوره رزیدنتی به او تحمیل می‌شود و به یورونیوز می‌گوید: «شیفت‌های طولانی که هم‌زمان با درس خواندن است، فرد را از زندگی معمول دور می‌کند. در عین حال، برخی اساتید و یا سال بالایی‌ها از کوچک‌ترین خطای تو نمی‌گذرند و گاهی مانند یک خدمه رفتار می‌کنند، به طوری که مجبورت می‌کنند برایشان چای و قهوه بیاوری، یا توبیخت می‌کنند. به دلیل این که باید با این افراد طی یک دوره زمانی ارتباط داشت، نمی‌توان از خواسته‌هایشان سرپیچی کرد.»
این وضعیت سال‌هاست که ادامه دارد و بسیاری از جمله جامعه پزشکی و مسئولان از آن مطلع هستند، اما هیچ اقدامی برای اصلاح آن تا کنون انجام نشده است.
خودکشی دسته جمعی پزشکان جهان
مدتی است آمارهای کمتری از خودکشی پزشکان در ایران منتشر می‌شود، چنان که منبعی به یورونیوز گفت که در ماه‌های اخیر چندین مورد خودکشی رخ داده، اما اخبار آن منتشر نشده است. این تنها به معنای پنهان‌کاری است. اما این موضوع خاص ایران نیست و آمارهای جهانی نیز چندان خوشایند نیست.
طبق نتایج این تحقیقات که مربوط به سال ۲۰۲۴ است، نرخ خودکشی در ایالات متحده، در میان پزشکان مرد ۴۰ درصد و در پزشکان زن ۱۳۰ درصد بیشتر از سایر مردم است.
در استرالیا، پزشکان زن ۷۶ درصد بیشتر از عموم مردم در معرض خطر خودکشی قرار دارند. طبق یک تحقیق در ژاپن، ۵.۶ درصد از رزیدنت‌ها افکار خودکشی داشتند که با افزایش ساعات کاری به بیش از ۱۰۰ ساعت در هفته، این میزان به ۷.۸ درصد افزایش یافت.
در استرالیا، زمانی که پزشکان در حال آموزش بیش از ۵۵ ساعت در هفته کار می‌کردند، افزایش ۵۰ درصدی در افکار خودکشی مشاهده شد. همچنین، ۱۲.۳ درصد از افرادی که در این بررسی و مطالعه شرکت کرده بودند اعلام کردند که ظرف ۱۲ ماه گذشته، افکار خودکشی داشته‌اند.
در هلند، ۱۲ درصد از رزیدنت‌ها افکار خودکشی داشتند که این میزان در گروهی که دچار فرسودگی شغلی بودند دو برابر بیشتر بود.
در این مطالعات، دلایل خودکشی رزیدنت‌ها و پزشکان به صورت زیر دسته‌بندی شده است:
- ساعات کاری طولانی که منجر به فرسودگی می‌شود: در مطالعاتی که در ژاپن و استرالیا انجام شده، مشخص شده که افزایش ساعات کاری (بیش از ۵۵ تا ۱۰۰ ساعت در هفته) به‌طور مستقیم با افزایش افکار خودکشی ارتباط دارد. دلیل آن نیز خستگی مزمن و از دست دادن تعادل کار و زندگی است که موجب ناامیدی و احساس ناتوانی می‌شود.
- فشار روانی و استرس زیاد: انتظارات بالا از رزیدنت‌ها، رقابت شدید در محیط‌های آموزشی، و ترس از شکست یا اشتباهات پزشکی در این گروه قرار می‌گیرند.
- فقدان حمایت اجتماعی و حرفه‌ای: بسیاری از رزیدنت‌ها احساس می‌کنند که نظام حمایتی کافی در محل کار ندارند و با مشکلات خود به تنهایی دست‌وپنجه نرم می‌کنند.
- مشکلات مالی و بدهی‌های تحصیلی: به نظر می‌رسد در برخی کشورها، بدهی‌های سنگین ناشی از هزینه‌های تحصیل و فشار برای موفقیت مالی به فشارهای روانی اضافه می‌شود.
- تجربه رویدادهای استرس‌زای مرتبط با بیماران، از جمله مواجهه با مرگ بیماران، تصمیم‌گیری‌های اخلاقی دشوار و احساس ناتوانی در نجات جان بیماران، می‌تواند از جمله عوامل استرس‌زا باشد که به گسترش افکار خودکشی دامن بزند.
طبق نتایج این تحقیقات، راه‌حل‌هایی نیز در نظر گرفته شده که می‌توان به کاهش ساعات کاری، تنظیم شیفت‌های منصفانه‌تر و اضافه کردن روزهای استراحت، اطمینان از رعایت استانداردهای بین‌المللی برای ساعات کاری پزشکی، وارائه خدمات سلامت روان و دسترسی ساده‌تر به خدمات مشاوره و درمان حتی به صورت رایگان اشاره کرد. همچنین، آموزش مدیریت استرس و پیشگیری از فرسودگی شغلی و آموزش تکنیک‌های مراقبت از خود، ایجاد سیستم‌های حمایت از پزشکان در محیط کارو طراحی برنامه‌های منتورینگ (mentorship) برای کمک به پزشکان جوان و رزیدنت‌ها، ایجاد تعادل بین کار و زندگی و داشتن زمان کافی برای فعالیت‌های خارج از محیط کار، ایجاد برنامه‌هایی برای شناسایی پزشکان و رزیدنت‌هایی که در معرض خطر بیشتری قرار دارند و اصلاح ساختار آموزشی برای کاهش فشار بر دانشجویان پزشکی و رزیدنت‌ها و اطمینان از این‌که رزیدنت‌ها حمایت کافی از مربیان خود دریافت می‌کنند.
آمارها و وضعیت پزشکان و رزیدنت‌ها نشان می‌دهد که آنها به دلایل مختلفی تحت فشار و در خطر هستند و باید یک برنامه گسترده برای حفاظت از آنها اجرا شود.