اگرچه ایران بارها از دستیابی به مقدار قابل توجهی از سیستم‌های دفاعی سخن گفته، اما مشخص نیست که آیا این سیستم‌ها واقعاً مؤثر هستند یا خیر. پس از حمله هوایی اسرائیل به ایران در ساعات اولیه روز شنبه بحث بر سر توانایی‌های سیستم‌های پدافند هوایی ایران بار دیگر افزایش یافت.
آگهی
اگرچه ایران تعداد زیادی سامانه دفاعی دارد، اما در جریان حملات اخیر اسرائیل روشن شد که پدافند هوایی ایران نقطه قوت کشور نیست.
به نظر می‌رسد ایران که سال‌هاست با یک تهدید نظامی متعارف بزرگ مواجه نشده و همزمان نیز تحت تحریم‌های متعددی بوده، موفق به ارتقای سیستم‌های دفاعی خود نشده است.
آخرین باری که ایران در یک جنگ متعارف شرکت کرد و مجبور شد بطور جدی از حریم هوایی خود دفاع کند، در جریان جنگ هشت ساله ایران و عراق در دهه ۱۹۸۰ میلادی بود.
غلبۀ کمیت دفاع ایران بر کیفیت
تهران تا کنون بارها با وجود تحریم‌ها و عدم نیاز مبرم به ارتقای امنیت، به تعداد قابل توجه سیستم‌های خود بالیده است؛ با این وجود اینکه آیا این سیستم‌ها واقعا مؤثر هستند یا نه، چندان مشخص نیست.
پدافند هوایی ایران نیز به دلیل نداشتن یک نیروی هوایی بزرگ که بتواند با رهگیری تهدیدات به مدافعان هوایی خود کمک کند، با مشکل مواجه است.
این نیرو در حال فرسوده شدن است و برای رویارویی با نیروی هوایی پیشرفته نسل پنجمی مانند اسرائیل، وضعیت مناسبی ندارد. با این حال، ایران در دهه‌های گذشته به نیروی هوایی خود نیازی نداشته است و به جای آن بر نیروهای نیابتی خود در خارج از کشور تکیه کرده است.
تهران همچنین با کنترل بر بخشی از خاک عراق و به کمک شبه‌نظامیان طرفدار ایران در آن کشور، به قابلیت‌های دفاعی ایران افزوده و یک منطقه حائل ایجاد کرده است.
ضربات اسرائیل به ایران
حملات تلافی‌جویانه اسرائیل در ساعات اولیه روز شنبه، شامل حملات دقیق به اهداف متعددی بود. پیامدهای این حملات به‌تدریج در رسانه‌ها منتشر می‌شود. به عنوان مثال، شبکه کان اسرائیل روز دوشنبه گزارش داد که سامانه‌های رادار ایران و صفحه نمایش آنها در جریان حملات هوایی غیرفعال شده است.
به عبارت دیگر، رخنه احتمالی در این سامانه، توانایی ایران در رهگیری حملات اسرائیل را محدود کرده و در مقابل به نیروی هوایی اسرائیل امکان نفوذ به حریم هوایی ایران را داده است.
گزارش‌های دیگر در وال استریت‌ژورنال نیز حاکی از آن است که تمام پدافند هوایی ایران تحت تأثیر این حملات قرار گرفته است.
گزارش‌ها همچنین حاکی از آن است که چهار باتری اس-۳۰۰ ایرانی تحت تأثیر حملات قرار گرفته است.
برای درک آنچه روی داده، درک توانایی ایران از نظر دفاع هوایی لازم است.
ایران سامانه‌های اس-۳۰۰ خود را از روسیه خریداری کرده است؛ تاریخ این قرارداد به سال ۲۰۰۷ باز می‌گردد یعنی زمانی که ایران قراردادی ۸۰۰ میلیون دلاری برای دریافت این سیستم‌ها با روسیه امضا کرد.
در آن زمان ایران به دنبال دستیابی به چهار سامانه بود و قرار بود تحویل این فناوری‌های نظامی روس باعث شود که ایران به یک برتری نظامی بزرگ در مقایسه با همسایگان عرب خود در خلیج فارس دست یابد که از هواپیماهای جنگی و پدافند هوایی پیشرفته آمریکایی استفاده می‌کنند.
شبکه الجزیره در سال ۲۰۱۵ میلادی نوشت که «برد و ردیابی سامانه پیشرفته اس-۳۰۰ که در اختیار ایران قرار گرفته، این امکان را می‌دهد که هواپیماها را در فاصله زیادی از مرزهای خود تهدید کند».
در آوریل ۲۰۱۶ میلادی نیز یک گزارش دیگر مدعی شد که «وزارت امور خارجه ایران دریافت موشک زمین به هوای دوربرد اس-۳۰۰ را به عنوان بخشی از اولین محموله دفاعی تأیید کرده است».
با این وجود همین شبکه خاطرنشان کرد که در ماه آوریل، اسرائیل پایگاه نیروی هوایی ارتش در اصفهان را هدف قرار داده و بخشی از سامانه دفاع هوایی برد بلند اس-۳۰۰ را منهدم کرده است.
سامانه اس-۳۰۰ از اجزای مختلفی تشکیل شده و دارای پرتابگر و دو سیستم راداری است. هر باتری اس-۳۰۰ دارای تجهیزاتی مانند وسیله نقلیه، رادار، پرتابگر و اجزاء است. ایران پس از سال ۲۰۱۵ چهار عدد از این باتری‌ها را از روسیه دریافت کرد که شامل نسخه S-300PMU2 و نسخه S-300PMU1 بود.
مؤسسه واشنگتن در گزارشی در سال ۲۰۱۶ میلادی می‌نویسد: «حتی اگر سیستم ارتقا یابد، توانایی‌های کمتری نسبت به نسخه PMU-2 دارد که در ابتدا تصور می‌شد تهران بخرد، اما همچنان نشان‌دهنده یک تقویت بالقوه فوق‌العاده برای شبکه پدافند هوایی این کشور است».
این گزارش همچنین با بررسی عکس‌های این سیستم‌ها می‌نویسد: «بر اساس تصاویر اجزای نیمه استتار شده، رادارهای جستجو و اکتساب پرنده بزرگ ST68U/UM و 64N6E Big Bird مربوط به نسخه قدیمی‌تر PMU-1 هستند.»
اکنون گزارش‌های منتشر شده در پی حملات اخیر حاکی از آن است که چندین سایت اس-۳۰۰ در نزدیکی تهران همچنین سایت‌های راداری در مکان‌هایی مانند ایلام تحت تاثیر این حملات قرار گرفته‌اند.
دفاع هوایی بومی
البته ایران دفاع هوایی بومی خود را نیز دارد که به خوبی اس-۳۰۰ است. ایران تا کنون تعدادی سیستم داخلی دیگر از جمله سامانه پدافند هوایی باور ۳۷۳ را به نمایش گذاشته است. این سامانه از موشک صیاد ۴ استفاده می‌کند و ظاهراً می‌تواند هواپیما و سایر تهدیدها را ساقط کند.
در مقاله‌ای در وبسایت تحلیلی «منافع ملی» آمده است: «دو رادار "باور" روی کامیون‌های هشت چرخ ظفر حمل می‌شوند: یک رادار S-Band برای شناسایی هواپیما از فاصله دور، و یک رادار کنترل آتش با برد کوتاه‌تر اما دقیق‌تر X-Band. ظاهراً در هر دو رادار نیز سیستم‌های اسکن الکترونیکی فعال هستند که تشخیص آنها سخت‌تر است و وضوح بالاتری دارند.»
ایران سیستم‌های موجود را نیز بهبود بخشیده است؛ از جمله سامانه‌ای با موشک‌های مبتنی بر سامانه دفاع هوایی MIM-23 هاوک ساخت آمریکا را توسعه داده و آن را «مرصاد» نامیده است. ایران در دهه‌های گذشته این سامانه را با استفاده از موشک‌های ساخت داخل شلمچه و شاهین همچنین نسخه‌ای از موشک صیاد-۲ بهبود بخشیده است.
آخرین نسخه این سامانه «مرصاد-۱۶» همچنین «کمین» نامیده می‌شود که یک سامانه دفاع هوایی کوتاه برد متحرک جاده‌ای است.
ایران دارای انبوهی از سامانه‌ها و موشک‌های زمین به هوای دیگر است. موشک «صیاد-۱» که ایران از آن استفاده می‌کند، در واقع از یک سامانه چینی به نام HQ-2J ساخته شده است.
ایران در کنار اس-۲۰۰ روسی، از سامانه «۱۵ خرداد» همچنین HQ-7 (CH-SA-4) با منشأ چینی و برد کوتاه‌تر نیز استفاده می‌کند.
سرنگونی هواپیمای مسافربری اوکراینی
ایران از سامانه «تور ام یک» روسیه نیز استفاده می‌کند و یک هواپیمای مسافربری اوکراینی را با استفاده از همین سامانه در سال ۲۰۲۰ سرنگون کرد.
ایران سامانه‌ای به نام «تلاش» را هم توسعه داده که از موشک‌های صیاد-۲ و صیاد-۳ استفاده می‌کند. این سامانه برای اولین بار در سال ۲۰۱۳ دیده شد. تقریباً در همان زمان، ایران سامانه پدافند هوایی «رعد» را هم معرفی کرد و سپس سامانه دفاع هوایی «سوم خرداد» خود را از روی آن توسعه داد و از این سامانه برای سرنگونی یک پهپاد بزرگ آمریکایی گلوبال هاوک در سواحل ایران در سال ۲۰۱۹ استفاده کرد.
ایران همچنین سعی کرد «سوم خرداد» را در آوریل ۲۰۱۸ میلادی به سوریه صادر کند. این سامانه به پایگاه T-4 سوریه رسید اما در بدو ورود منهدم شد.
ایران در ماه فوریه مدعی شد که یک سامانه موشکی جدید به نام «آرمان» و یک سامانه جدید پدافند هوایی به نام «آذرخش» را راه اندازی کرده است.
آرمان با نام تاکتیکال صیاد نیز شناخته می‌شود، زیرا موشک‌های به کار رفته در آن متعلق به کلاس صیاد-۳ است. این سامانه قادر است اهداف را از فاصله ۱۸۰ کیلومتری شناسایی کند و حداقل با ۱۲ هدف در برد ۱۲۰ کیلومتری بطور همزمان درگیر شود.
پیش از این علیرضا صباحی‌فرد، فرمانده نیروی پدافند هوایی ارتش ایران در ماه ژوئن هنگام بازدید از «سایت‌های رادار تاکتیکی، پست‌های رصد و مواضع توپخانه‌ای در امتداد مرز شمال غربی» ایران گفته بود که پدافند هوایی این کشور با توجه به توان بومی و توان داخلی خود، از آمادگی و توان رزمی بسیار بالایی برخوردار است.