به نظر می‌رسد پنهان ماندن از چشم کرملین رفته رفته برای همه روس‌ها به امری محال تبدیل می‌شود. دولت روسیه با استفاده از فناوری دیجیتال سعی در نظارت بر تمام جنبه‌های زندگی شهروندان چه در جهان حقیقی و چه در دنیای مجازی دارد. آیا سرزمین تزارها در حال بدل شدن به اوشنیای مدرن، ویرانشهر امروزی «اورول» است؟
آگهیفناوری دیجیتال امروزه به صورت فزاینده‌ای در جهت نظارت و کنترل شهروندان روس مورد استفاده قرار می‌گیرد. کرملین از دوربین‌های تشخیص چهره در اکثر مراکز عمومی همچمون ورودی متروها استفاده می‌کند. حساب‌های کاربری شهروندان روس در شبکه‌های اجتماعی هم به صورت گسترده‌ای تحت نظر سرویس‌های اطلاعاتی دولتی است.
کرملین همچنین از پلاتفرم آنلاینی که برای کارهای اداری طراحی شده است برای فراخواندن افراد واجد شرایط به جبهه‌ها استفاده می‌کند. این موضوع اجتناب از خدمت نظامی را برای شهروندان روس بسیار دشوار کرده است.
این اقدامات نظارتی فزاینده باعث شده است که منتقدان ولادیمیر پوتین، دولت او را به ساخت «گولاگ سایبری» متهم کنند.
واژه گولاگ مخفف «اداره کل اردوگاه‌های کار و اصلاح» در شوروی سابق است. این نهاد مسئولیت اداره اردوگاه‌های کار اجباری را در نواحی دور افتاده اتحادیه جماهیر شوروی از جمله مناطق سردسیر سیبری بر عهده داشت.
الکساندر سولژنیتسین، نویسنده بزرگ روس هم در کتابی با عنوان «مجمع‌الجزایر گولاگ» شرح‌حال زندانیان را در این اردوگاه‌ها بیان کرده است.
کرملین اقدامات محدودکننده و سختگیرانه خود در قبال اینترنت را در پی اعتراضات سال‌های ۲۰۱۱ و ۲۰۱۲ که به صورت آنلاین سازماندهی شدند، آغاز کرد.
از جمله این اقدامات می‌توان به از دسترس خارج کردن برخی وبسایت‌ها در مواقع ضروری، ملزم ساختن ارائه دهندگان خدمات اینترنتی و تلفنی به ذخیره اطلاعات کاربران و به اشتراک‌گذاری آن‌ها با مراجع قانونی و تحت فشار قرار دادن شرکت‌های بین‌المللی عرصه فناوری به ذخیره داده‌هایشان در سرورهای روسی اشاره کرد.
اگرچه این اقدامات در مقایسه با «فایروال عظیم» چین در ابتدا بسیار ناکارآمد می‌نمود، اما در طی سال‌ها قدرت و شتاب بیشتری به خود گرفت. دولت روسیه اخیرا از قصد خود برای ایجاد یک اینترنت ملی پرده‌برداشته است. چنین شبکه‌ای کرملین را قادر می‌سازد تا در صورت لزوم ارتباط کشور را با شبکه جهانی قطع کند.
با تهاجم نظامی روسیه به اوکراین در فوریه ۲۰۲۲ نظارت و کنترل اینترنت و سانسور در این کشور افزایش یافته و به سطحی جدید رسید. همچنین دولت روسیه با تصویب قانونی تمایلات ضد جنگ را جرم‌انگاری کرد.
بر اساس این قانون «انتشار اطلاعات نادرست» درباره ارتش و یا «بی‌اعتبار کردن» اقدامات آن ممنوع است و جرم تلقی می‌شود.
بر اساس گزارش سازمان دیده‌بان حقوق بشر، تیم قانون به مقامات روس اجازه می‌دهد تا هر موقع که بخواهند رسانه‌های جمعی و وبسایت‌ها را به بهانه انتشار «اطلاعات نادرست» درباره ارتش روسیه یا نهاد‌های دولتی مسدود کنند.
برادر بزرگ رو و زیر زمین می‌پایدت
در سال ۲۰۱۷ و ۲۰۱۸ میلادی مقامات مسکو دوربین‌هایی را با قابلیت تشخیص چهره در خیابان‌ها نصب کردند. طی دوران قرنطینه ویروس کرونا در سال ۲۰۲۰ و ۲۰۲۱ آن‌ها از این دوربین‌ها برای شناسایی و ردیابی ناقضان مقررات قرنطینه استفاده می‌کردند.
روزنامه ودوموستی در سال ۲۰۲۰ در گزارشی از نصب دوربین‌های مجهز به تشخیص چهره در بیش از ۴۳ هزار مدرسه خبر داد.
نام سیستم تشخیص چهره این دوربین‌ها که توسط شرکت دولتی روس‌نانو طراحی شده «اورول» است. این نام‌گذاری برای این دوربین‌ها مستقیما یاد آور شخصیت «برادر بزرگ» در رمان ویرانشهری مشهور ۱۹۸۴ اثر جورج اورول، نویسنده انگلیسی است.
زمانی که آتش اعتراضات علیه بازداشت الکسی ناوالنی، رهبر مخالفین دولت پوتین در سال ۲۰۲۱ افروخته شد، کرملین از این سیستم برای یافتن و بازداشت شرکت‌کنندگان در اعتراضات، حتی در برخی موارد با فاصله چند هفته استفاده کرد. پس از این که ولادیمیر پوتین بسیج نسبی مردم را برای شرکت در جنگ اوکراین اعلام کرد، مقامات مسکو از این دوربین‌ها برای یافتن سربازان فراری استفاده کردند.
سازمان دیدبان حقوق بشر در سال ۲۰۲۲ در گزارش خود اعلام کرد: «مقامات روس نظارت خود را بر داده‌های بیومتریک افراد افزایش داده‌اند. آن‌ها این داده‌ها را از بانک‌ها بدست می‌آورند و از سیستم‌های تشخیص چهره برای تعقیب و بازداشت فعالان استفاده می‌کنند.»
یکاترینا ماکسیموا، فعال محیط زیست که بارها هنگامی ورود به مترو توسط پلیس متوقف شده بود، برای شکایت از این بازداشت‌ها دعوایی را به دادگاه برد اما شکست خورد. مقامات استدلال کرده بودند که چون او پیش‌تر دستگیر شده است، پلیس می‌تواند حتی با هدف «گفتگوی اخطار‌آمیز» او را بازداشت کند. در این گفتگوها ماموران پلیس «مسئولیت‌های قانونی و اخلاقی» شهروندان را به آنان متذکر می‌شوند.
خانم ماکسیموا می‌گوید مقامات از ارائه توضیحات درباره دلیل تحت نظر بودن وی خودداری کرده‌اند و این موضوع را محرمانه دانستند. او به همراه وکیلش به حکم دادگاه درباره رد دعوایش اعتراض کرده است.
آگهیسارکیس داربینیان، رئیس امور حقوقی روسکومسوبودا، سازمان غیرانتفاعی که برای آزادی اینترنت تلاش می‌کند گفت: «۲۵۰ هزار دوربین متصل به سیستم اورول در مسکو فعال است و ورودی ساختمان‌ها، وسایل حمل و نقل عمومی و خیابان‌ها را تحت نظر دارد. سیستمی مشابه در سنت پترزبورگ و دیگر شهرهای بزرگ روسیه همچون نووسیبریسک و کازان وجود دارد.»
او معتقد است که مقامات روسیه می‌خواهند شبکه‌ای از دوربین‌های نظارتی در تمام کشور به وجود آورند و می‌گوید: «اگرچه این کار بسیار دشوار است اما بودجه و همیت برای آن وجود دارد.»
برادر بزرگ در شبکه‌های مجازی هم می‌پایدت
قوانین سختگیرانه مبارزه با افراط‌گرایی که در سال ۲۰۱۴ به تصویب رسید، با هدف قرار دادن کاربران شبکه‌های اجتماعی و سخنرانی‌های آنلاین به بازگشایی صدها پرونده جنایی حول محور پست‌ها، لایک‌ها و همرسانی‌ها در این شبکه‌ها منجر شد. بر اساس گزارش‌ها بیشتر افراد درگیر در این پرونده‌ها، کاربران شبکه اجتماعی مشهور و محبوب وی‌کنتاکت (VK) روسیه بودند.
با گسترش سرکوب کاربران توسط مقامات روس، شبکه‌های اجتماعی فیسبوک، توئیتر، اینستاگرام و تلگرام هدف قرار گرفتند. تنها یک هفته پس از تهاجم نظامی روسیه به اوکراین بود که فیسبوک، اینستاگرام و توئیتر در این کشور مسدود شد. با این حال کاربران این شبکه‌ها همچنان تحت تعقیب قرار می‌گرفتند.
مارینا نویکوای ۶۵ ساله، در ماه جاری در شهر سورسک منطقه سیبری به اتهام «انتشار اطلاعات نادرست» درباره ارتش روسیه در پست‌هایی ضد جنگ در تلگرام به پرداخت معادل ۱۲ هزار ۴۰۰ دلار محکوم شد.
آگهیهمچنین دادگاهی در مسکو هفته گذشته میخائیل کریگر، کنشگر مخالف دولت را به دلیل نظرهایش در فیسبوک و اظهار تمایل برای «دار زدن» پوتین به هفت سال زندان محکوم کرد.
در اقدامی دیگر، نیکا بلوتسرکوسکایا، بلاگر مشهور روس ساکن فرانسه به دلیل پست‌های اینستاگرامش که از قول مقامات روسیه انتشار «اطلاعات نادرست» نامیده می‌شود، به صورت غیابی به تحمل نه سال زندان محکوم شد.
دمیر گینوتدینوف از سازمان غیرانتفاعی آزادی شبکه می‌گوید: «کاربران شبکه‌های اجتماعی در روسیه نباید احساس امنیت کنند.»
هوش مصنوعی در خدمت سانسور
مدافعان حقوق بشر درباره گسترش سانسور با استفاده از سیستم‌های هوش مصنوعی در جهت نظارت بر محتوای شبکه‌های اجتماعی و وبسایت‌ها نگرانند.
در ماه فوریه سال جاری، اداره خدمات فدرال نظارت بر ارتباطات، فناوری اطلاعات و رسانه‌های جمعی از راه‌اندازی سیستم اوکولوس خبر داد. این سیستم یک هوش مصنوعی است که می‌تواند بیش از ۲۰۰ هزار عکس را در یک روز بررسی کند. این اداره در حال کار بر روی دو سیستم هوش مصنوعی دیگر در جهت بررسی محتوای متنی است.
آگهیروزنامه ودوموستی در ماه فوریه به نقل از یکی از مقامات اداره خدمات فدرال نظارت بر ارتباطات، فناوری اطلاعات و رسانه‌های جمعی از «میزان و سرعت بی سابقه انتشار اطلاعات نادرست» در باره جنگ اظهار باعث تاسف خواند. این مقام همچنین گفت که سیستم‌های هوش مصنوعی جدید این اداره اظهارات افراطی، فراخوان اعتراضات و «تبلیفات دگرباشان جنسی» را به عنوان محتوای ممنوعه در نظر می‌گیرند.
بنابر اعلام گروه هکری بلاروسی سایبرپارتیزان که موفق به دستیابی به بخشی از اسناد اداره خدمات فدرال نظارت بر ارتباطات، فناوری اطلاعات و رسانه‌های جمعی شده است، مقامات روس بر روی یک ربات هوش مصنوعی کار می‌کنند که می‌تواند اطلاعات را از صفحات شبکه‌های اجتماعی، پیام‌رسان‌ها و اجتماعات آنلاین خصوصی به دست آورد.
یولیانا شامتاوتس، رهبر این گروه هکری ضمن طرح احتمال حمله این ربات‌ها به شبکه‌های اجتماعی روسی زبان گفت: «این که به روس‌ها به دلیل در اختیار داشتن سلاح‌های قدیمی و یا این که نمی‌دانند چطور از آن‌ها استفاده کنند بخندند، در حال حاضر امر معمولی است. اما فراموش نکنیم که کرملین در کارزار‌های ضداطلاعات بسیار قدرتمند است و همچنین متخصصان فناوری اطلاعاتی را در اختیار دارد که قادر به تولید محصولاتی بسیار خطرناک و تاثیرگذار هستند.»