آخرین وضعیت پرونده قضایی رسول‌اف کارگردان «شیطان وجود ندارد» در گفتگو با وکیلش ناصر زرافشان
نظرها
خرس طلایی، جشنواره بين‌المللی فیلم برلین در سال ٢٠٢٠ به فیلم «شیطان وجود ندارد» ساختهٔ محمد رسول‌اف، کارگردان ایرانی تعلق گرفت.
محمد رسول‌اف دو بار جایزهٔ نوعی نگاه جشنوارهٔ کن فرانسه را برده است و با بُردن خرس طلایی برلین جایگاهش در مقام یک فیلمساز مطرح ایرانی تثبیت و نامش در كنار نام‌های پرآوازه‌ای همچون عباس كيارستمی، اصغر فرهادی و جعفر پناهی ثبت می‌شود؛ فیلمسازانی که برترین جوایز هنری جهانی را از جشنواره‌هایی همچون اسکار، کن فرانسه و ونیز ایتالیا برای سینمای ایران به ارمغان آورده‌اند.
این کارگردان بنام پس از ساخت فیلم «لِرد» در دادسرای رسانه به جرم تبلیغ علیه نظام محکوم شد. پس از آن، در ۶ اسفند ماه سال جاری، شعبه اجرای کیفری دادسرای رسانه، به او پنچ روز مهلت داد تا خود را به دادگاه معرفی کند. این در حالی است که مسئولان قوه قضایی به ۵۴ هزار زندانی مرخصی داده‌اند تا از شیوع بیشتر ویروس تازهٔ کرونا در زندان‌ها جلوگیری کنند.
در خصوص آخرین وضعیت پرونده آقای رسول‌اف با ناصر زرافشان که وکالت وی را بر عهده گرفته است گفتگویی انجام داده ایم.
یورونیوز: از چه زمانی وکالت آقای رسول‌اف را بر عهده گرفتید و کمی راجع به محکومیت‌های ایشان در ایران و دلایل آن توضیح دهید؟
ناصر زرافشان: «پیش از دادگاه بدوی، یعنی از زمانی که پرونده در دادسرای رسانه تشکیل شد آقای رسول‌اف به من مراجعه کرد و من وکالتشان را پذیرفتم. سپس پرونده از دادگاه بدوی به شعبه ۲۶ دادگاه انقلاب رفت و در آنجا آقای رسول‌اف به «تبلیغ علیه نظام»، همچنین «اجتماع و تبانی علیه امنیت کشور» محکوم شد. چند ماه پیش هم در دادگاه تجدید نظر حکم صادره تایید شد و آقای رسول‌اف به یک سال زندان به خاطر تبلیغ علیه نظام محکوم شد.»
یورونیوز: استدلال‌‌های شما برای دفاع از محمد رسول‌اف در دادگاه چه بود؟
ناصر زرافشان: «در مورد حکم «اجماع و تبانی علیه امنیت کشور» استدلال ما برای دفاع از آقای رسول اف این بود که اجتماع و تبانی در عامیانه‌ترین تعریف آن مستلزم حضور چند نفر است و تبانی تنها به طور تلویحی معنای توطئه کردن می‌دهد. به عبارت دیگر اجتماع و تبانی یعنی جمع شدن تعدادی بیش از یک نفر که به طور پنهان برای اقدامی دسیسه کنند. در حالی که ساختن فیملی که سازنده آن اصرار بر اکران و پخش آن دارد نه مصداق تبانی است و نه مصداق اجماع که البته دادگاه بدوی از این ماده گذشت و آقای رسول‌اف را برای ماده ۵۰۰ یعنی تبلیغ علیه نظام محکوم کرد.
دفاعیه ما در دادگاه بدوی برای حکم صادر شده «تبلیغ علیه نظام» این بود که نقد عملکردهای یک سیستم تبلیغ علیه خود سیستم نیست. عملکرد سیستم را می‌توان نقد کرد و اسم این کار تبلیغ علیه این نظام نیست. چرا که تبلیغ علیه نظام یعنی علیه موجودیت و ارکان آن صحبت کردن. برای مثال مخالفت کردن یا زیر سوال بردن اسلامیت یا جمهوریت جمهوری اسلامی یا دیگر ارکان تعریف شده در قانون اساسی تبلیغ علیه خود نظام محسوب می‌شود. این در حالی است که در محتوا و مضمون فیلم‌های خود آقای رسول‌اف، خصوصا در فیلم «لِرد» که در پرنده قضایی روی آن تکیه شده بود، حتی نقد عملکردهای سیستم هم آشکارا نیست و بنابراین این پرنده تبلیغ علیه نظام نیست.»
یورونیوز: به خبرگزاری آسوشیتدپرس گفتید که موکلتان با پیامکی از سوی دستگاه قضایی احضار شده. احضار با پیامک تا چه حد در ایران رایج از طرف دستگاه قضایی است؟
ناصر زرافشان: «بله مرسوم است. مدتی است که مکانیسم ابلاغ در ایران اینترنتی و پیامکی شده است. در ۶ اسفند ماه در پیامکی که به آقای رسول‌اف ارسال شده است به او اخطار شده بود که خودش را ظرف مدت پنج روز به اجرای احکام معرفی کند که اتفاقا آقای رسول‌اف در ابتدا متوجه این پیامک نشده است. اخطاری که برای آقای رسول‌اف از طرف دستگاه قضایی آمده است برای من بسیار عجیب بود. به این دلیل که معمولا پس از وصول پرنده به اجرای احکام است که به محکوم‌العلیه ابلاغ می‌شود که برای تعمل کیفر خودش را به اجرای احکام معرفی کند. این در حالی است که ابلاغ این پیام زودتر از وصول پرنده به اجرای احکام، برای آقای رسول‌اف ارسال شده است. در صورت معرفی نکردن خود، حکم جلب برای آقای رسول‌اف صادر خواهد شد. این در حالی است که پرنده او طی اخطاری و تنها در تاریخ ۱۲ اسفند ماه به شعبه اجرای کیفری رسانه واصل شده است. به عبارت ساده‌تر دادگاه قضایی وارونه عمل کرده است که برای من بسیار جای سوال دارد.»
یورونیوز: دستگاه قضایی ایران به ۵۴ هزار زندانی بدلیل ترس از شیوع ویروس کرونا مرخصی داده و دستور داده تا موقتا از «احضار و جلب غیرضروری» اجتناب کنند. ظاهرا رسول‌اف مشمول چنین دستوری نمی‌شوند؟ چرا؟
ناصر زرافشان: «در شرایطی که سیاست کلی دستگاه قضایی به دلیل همه‌گیر شدن ویروس کورنا در ایران خلوت‌تر کردن زندان‌ها و حتی مرخصی دادن به زندانیانی که محکومیت آنها کمتر از پنج سال است، علاوه بر اینکه مسئولین قوه قضاییه دستور داده‌اند که محکومیت‌های قطعی شده امسال اجرا نشوند و به سال آینده موکول شوند، احضار آقای رسول‌اف برای من بسیار سوال برانگیز است. در این شرایط خاص زندانی در واقع مسلوب‌الختیار است چون زندانبان حق زندانی را برای انتخاب غذا، نوع و محل زندگی و مراوداتش محدود و از او سلب می‌کند. بنابراین مسئولیت همه آنچه که از زندانی سلب شده به عهده زندانبان است. با توجه به تراکم زندان‌های ایران و در شرایطی که به زندانی‌های عمومی مرخصی داده می‌شود، احضار کرن یک فرد فرهنگی که شرایط اجتماعی و فرهنگی او شرایطی است که نه بیم فرار در او می‌رود و نه تبانی، برای من جای سوال دارد که البته بعضی دلیل آن را برنده شدن فیلم اخیر آقای رسول‌اف در جشنواره برلین می‌دانند. با این حال من نمی‌توانم بگویم که احضار آقای رسول‌اف واکنشی به موفقیت فیلم او است اما کلیت پرونده‌ای که برای رسول‌اف تشکیل شده است خود نوعی واکنش است.»
یورونیوز: گفته اید که موکلتان محمد رسول‌اف احضار شده اما خود را معرفی نمی‌کند؟ آیا این تمرد و سرپیچی احتمالا باعث تشدید مجازات ایشان نمی شود؟
ناصر زرافشان: «خیر.
آقای رسول‌اف خودش را معرفی نکرده است و طبیعی است که وقتی شعبه اجرای احکام اصرار داشته باشد، می‌آید و بازداشت می‌کند. اما من خودم به آقای رسول‌اف گفتم که ترجیح می‌دهم که خود اجرای احکام بیاید و او را ببرد. معرفی نکردن خود هم تاثیری در تشدید مجازات آقای رسول‌اف ندارد. علاوه بر این با توجه به شرایط حاضر و تدابیر در نظر گرفته شده در زندان‌ها برای جلوگیری از شیوع بیشتر ویروس کرونا، اصرار بر اجرای حکم آقای رسول‌اف غیرعادی است.»
یورونیوز: می گویید برای حکم صادره قطعی رسول‌اف درخواست تجدید نظر خواهید کرد؟ مگر قابل تجدید نظر است ؟ به کدام مرجع یا نهاد امید بسته‌اید؟
ناصر زرافشان: «ما به این دلیل درخواست تجدید نظر دادیم چون به حکم بدوی ایراد داشتیم. کار آقای رسول‌اف مصداق تبلیغ نیست. تبلیغ یکی از کلیشه‌هایی است که در مورد زندانیان سیاسی و عقیدتی به کار می‌رود و مفهوم درست آن در واقع نقد وضعیت موجود نیست. حتی خود نظام هم در قانون اساسی شیوه‌ها و راه‌هایی برای نقد خود نظام و موجودیت آن پیش‌بینی کرده است. اما وقتی تنها از عملکرد سیستم انتقاد شود، از لحاظ حقوقی این تبلیغ علیه نظام نیست. من در پرونده‌‌های معتددی در مورد این مساله برای موکلینم پافشاری کردم و جای آن دارد که یک بار برای همیشه یکی از مراجع مسئول و بی‌طرف کشور مفهوم تبلیغ را مشخص کند چرا که دست آویز بسیاری از دادگاه‌هاست. ما به این امید درخواست تجدید نظر کردیم که بلکه به این مساله توجه شود که متاسفانه نشد.»
یورونیوز: امکان دارد که عنوان فیلم «شیطان وجود ندارد» اتهامات جدیدی را متوجه موکلتان کند؟
ناصر زرافشان: «عنوان یک فیلم یک بخش فلسفی منجز نیست. سینما هنر است و در هنر استفاده از استعارات مجاز است. معنای «شیطان وجود ندارد» این نیست که من در بخش اعتقادی یا فلسفی به وجود یا عدم وجود شیطان اعتقاد دارم زیرا فیلم یک اثر هنری است و این عنوان جنبه استعاری دارد. به هر حال نگاه رسول‌اف نگاهی است که مورد پسند عده‌ای نیست و موجب گرفتاری و محکومیت ایشان شده است.»
یورونیوز: «شیطان وجود ندارد» مخفیانه فیلمبرداری شد. در طول ساخت آن مشکلی برای محمد رسول‌اف پیش نیامد؟ قانون در ایران آیا برای کارگردانانی که بدون اجازه نهادهای دولتی و حکومتی فیلم می سازند مجازانی در نظر گرفته است؟
ناصر زرافشان: «در مورد مشکلات ساخت فیلم بهتر است با خود آقای رسول‌اف گفتتگو کنید اما آنچه که من می‌توانم بگویم این است که وقتی انگیزه‌های اجتماعی هنرمندان سرکوب شد و راه طبیعی بیان بسته شد از طرق دیگر سربر می‌آوردند. ایکاش صاحبان قدرت متوجه این مساله می‌شدند. اشیا و عموم آنگونه که هستند، هستند، اگر ما آنها را نبینیم یا نشنویم آنها از بین نمی‌روند بلکه هستند اما به طرق دیگری خود را بروز می‌دهند. گمان می‌کنم به جای این که من توضیح دهم، بهتر است صاحبان قدرت توضیح دهند.
رایج‌ترین کلیشه در محکوم کردن هنرمندانی که مثل آقای رسول‌اف که مخفیانه فیلم می‌سازند، تبلیغ علیه نظام است. مستندات قانونی جدی برای اظهار عقیده برای کارگردانان و ناشرین کتاب وجود ندارد. برخی از مقررات که در اصل جنبه حمایتی از نویسنده و مولف و کارگردان داشته‌اند به تدریج با تفسیر‌های سلیقه‌ای و شخصی تبدیل به دست آویز‌هایی برای تعقیب نویسنده، کارگردان، مترجم، هنرمند و امثال آنها شده است.»
یورونیوز: در دفاع از شخصیتی همچون محمد رسول اف آیا فشاری بر روی خودتان احساس نمی کنید؟ نگران آینده شغلیتان نیستید؟
ناصر زرافشان: «من خودم قبل از آقای رسول‌اف پنج سال زندان بوده‌ام برای دفاع از پرنده قتل‌های زنجیره‌ای و این به هرحال سهمی است که افراد مختلف در شرایط مختلف اجتماعی دارند که من هم درگیر آن هستم. البته درست زندگی کردن و تغییر دادن شرایط موجود هزینه دارد و ممکن است فردی زیر بار این هزینه برود و دیگری نه.»
یورونیوز: چقدر به تغییر حکم رسول‌اف امیدوارید؟
ناصر زرافشان: «من روی ظرفیت‌های قضایی شخصا چندان حساب نمی‌کنم اما حداقل نتیجه‌ای که در اینگونه موارد وجود دارد این است که حداقل جامعه در جریان این اتفاقات قرار می‌گیرد. ابلاغ این مسائل در جامعه شاید بیشترین دست‌آورد باشد، بویژه زمانی که هیچ امیدی به نتیجه قضایی نداشته باشید. به هر حال دفاع از حق خود نوعی اطلاع رسانی به جامعه است.»
یورونیوز: آیا ممکن است که نهادهای بین‌المللی فشارهایی به نفع رسول‌اف وارد کنند؟ و اگر بله این فشارها چقدر می‌تواند در تغییر حکم ماثر باشد؟
ناصر زرافشان: «تجربه نشان داده است که معمولا این فشارها در تغییر احکام چندان تاثیری ندارند اما از جهت اطلاع‌رسانی و روشنگری موثرند و اجازه می‌دهند جامعه در جریان این اتفاقات قرار بگیرد.»