نشست اتحادیه عرب که برای نخستین بار پس از یک دهه با حضور بشار اسد، رئيس جمهوری سوریه در جده عربستان برگزار شد حواشی متفاوتی با خود به همراه داشت.
آگهیدر این نشست همانند ادوار پیشین این مجمع یک بیانیه و یک قطعنامه صادر شد که در آن به موضوعات مختلفی پرداخته شده است. اما یکی از مسائلی که بسیار مورد توجه قرار گرفت، عدم اشاره به آنچه از سوی کشورهای عربی «فعالیت‌های مخرب جمهوری اسلامی در منطقه» و همچنین ادعای مالکیت جزایر سه‌گانه ابوموسی، تنب بزرگ و تنب کوچک از سوی امارات عربی متحده در متن «بیانیه» پایانی منتشر شده از سوی کشورهای اتحادیه عرب بود.
به عبارت دیگر در این بیانیه ۵ صفحه‌ای که تحت عنوان «اعلان جده» منتشر شده هیچ اشاره‌ای به ایران و همچنین جزایر سه‌گانه نشده است. در این ۱۲ بند به موضوعات مختلفی از قبیل اوضاع سوریه و آینده روابط با این کشور، شرایط لبنان، جنگ یمن، تحولات نظامی در سودان و مسائلی از این دست شده اما هیچ اشاره مستقیمی به ایران دیده نمی‌شود.
تنها در بند ۶ این بیانیه به مخالفت این اتحادیه بر دخالت دیگر کشورها در امور داخلی کشورهای عربی اشاره و تاکید شده که این روند و همچنین تشکیل گروه‌های مسلح و شبه‌نظامیان و حضور آنها در دیگر کشورها باید متوقف شود. این احتمالا نزدیک‌ترین کنایه‌ای است که در متن بیانیه نسبت به جمهوری اسلامی آورده شده و احتمالا اشاره‌اش به حضور نیروهای نیابتی جمهوری اسلامی در منطقه و نقش آفرینی آنها در معادلات سیاسی کشورهایی چون لبنان و عراق و همچنین تا اندازه‌ای تحولات یمن است.
با این حال متن قطعنامه که با عنوان «قرارات» منتشر شده مفصل‌تر است و در ۱۰۹ صفحه به مسائل مختلف این اتحادیه پرداخته شده است. در این اینجا به موضوع ایران در دو سرفصل جداگانه پرداخته شده که در مجموع ۷ صفحه از این سند را به خود اختصاص داده است.
در صفحه ۷۰ این سند سرفصلی به نام «اشغال جزایر سه‌گانه تنب بزرگ و کوچک و ابوموسی متعلق به امارات توسط ایران» وجود دارد که آنجا از جمهوری اسلامی خواسته شده نسبت به تحویل این جزایر به امارات اقدام کند. در این ۳ صفحه همانند دیگر اظهارات کشورهای عربی، ایران را به اشغال این جزایر متهم کرده و از تهران خواسته است به «اقدامات غیرقانونی خود» برای ساخت و ساز و ایجاد مسکن در این سه جزیره خاتمه دهد.
متن این بخش تفاوت چندانی با قطعنامه‌های پیشین اتحادیه عرب ندارد و همان اتهامات پیشین به جمهوری اسلامی ایران نسبت داده شده است.
در بخش بعدی که با سرفصل «مداخلات ایران در امور داخلی کشورهای عربی» اشاره شده در ۴ صفحه و ۲۳ بند از ایران خواسته شده که به اقدامات مخرب خود پایان داده و از مداخله در امور داخلی کشورهای عربی پرهیز کند. در این قسمت ابتدا از توافق ایران و عربستان برای احیای روابط استقبال شده اما در بندهای بعدی بار دیگر از ایران خواسته شده به نگرانی‌های بین‌المللی در برنامه هسته‌ای خود پاسخ دهد. به حمایت از حوثی‌ها و شبه‌نظامیان در یمن پایان دهد.
در نتیجه از نظر قطعنامه تفاوتی میان آنچه پیشتر در نشست‌های اتحادیه عرب مشاهده می‌شد وجود ندارد و همان مواضع سخت پیشین کشورهای عربی در قبال جمهوری اسلامی بر سر جای خود باقی است. اما مسئله بیانیه قدری متفاوت است.
حال به سوال نخست برگردیم که این اتفاقی بی‌سابقه است که نام ایران و مسئله جزایر سه‌گانه در متن بیانیه پایانی نشست اتحادیه عرب وجود ندارد؟ پاسخ سوال خیر است. چرا که پیش از این در نشست سال ۲۰۲۲ که همچنان روابط میان تهران و ریاض تنش‌آلود بود و بشار اسد هم در این نشست حضور نداشت، در متن بیانیه پایانی به موضوع ایران و جزایر سه‌گانه اشاره‌ای نشده بود.
این در حالیست که دو سال پیش از آن یعنی سالهای ۲۰۲۱ و ۲۰۲۰ نشست اتحادیه عرب به دلیل شیوع ویروس کرونا برگزار نشد. اما مرور سالهای پیش از آن نکات قابل توجهی دارد.
در سال ۲۰۱۹ که این نشست در تونس برگزار شد در بند دهم بیانیه پایانی به مسئله جزایر سه‌گانه و همچنین اقدامات ایران در منطقه اشاره شده بود. در این بند ضمن اشاره بر لزوم حسن همجواری با ایران تاکید شده که تهران باید به دخالت‌های خود در امور دیگر کشورهای عربی منطقه خاتمه و به حملات پهپادی و موشکی خود پایان دهد. همچنین در بخش دیگری از این بند به مسئله جزایر سه‌گانه پرداخته شده و از ایران خواسته که به درخواست‌های مسالمت آمیز برای باز گرداندن سه جزیره به امارات پاسخ دهد.
در سال ۲۰۱۸ که آن سال هم این مجمع در عربستان سعودی برگزار شد به شکل پررنگ‌تری به نقش ایران در بیانیه پایانی پرداخته شد. در این بیانیه در بندهای ۸، ۹، ۱۹ و ۲۴ چندین بار از مواضع ایران انتقاد شده و حتی از جامعه بین‌المللی خواسته شده به دلیل حملات نیروهای وابسته به جمهوری اسلامی به شهرهای عربستان توسط پهپادها و موشک‌ها، تحریم‌های شدیدتری علیه ایران وضع شود.
در سال ۲۰۱۷ هم که بار دیگر این مجمع در اردن برگزار شده بود، در بیانیه پایانی به ایران اشاره شده و در بند نهم آن به موضوع جزایر سه‌گانه اشاره و بر مالکیت امارات بر ابوموسی و تنب بزرگ و کوچک تاکید شده است. در آن بیانیه از ایران خواسته شده بود تا به «درخواست‌های مسالمت‌آمیز امارات» برای این امر پاسخ دهد.
به هر ترتیب هرچند حذف شدن ایران از قطعنامه پایانی نشست اتحادیه عرب روایت درستی نبوده اما در عین حال این کشورها تصمیم گرفتند که موضوع ایران و تهدیداتی که از نظر آنها از جانب ایران امنیت کشورهای عربی را تهدید می‌کند در قطعنامه پایانی و نه در بیانیه بگنجانند. اتفاقی که هرچند بی‌سابقه نیست اما کمتر رخ داده است و مطالعه تاریخی نشان می‌دهد که پیش از این در بیشتر موارد به آنچه «نقش مخرب ایران در منطقه و دخالت در امور داخلی کشورهای عربی» خوانده شده در بیانیه پایانی نشست‌ها هم مورد توجه قرار می‌گرفت. در نتیجه احتمالا می‌توان این عدم اشاره به مسئله ایران در بیانیه پایانی را اقدامی نمادین ارزیابی کرد که ممکن است تا اندازه‌ای متاثر از توافق میان و عربستان باشد اما در عین حال نباید فراموش کرد که اصل مسئله پابرجاست و همچنان در سند قطعنامه به صورت کاملا مفصل به نگرانی‌های کشورهای عربی از سیاست‌های جمهوری اسلامی اشاره شده است.
این اتفاق هرچند در نشست جده رخ نداده اما بررسی سند قطعنامه ۱۰۹ صفحه‌ای نشان می‌دهد که کشورهای عضو اتحادیه عرب همچنان رفتارهای جمهوری اسلامی را در منطقه نگران کننده در نظر گفته و بر مالکیت امارات بر جزایر سه‌گانه تاکید دارند.
موافقت بشار اسد با متن قطعنامه علیه جمهوری اسلامی؟
این نشست اما از یک بعد دیگر هم حائز اهمیت است و آن‌هم نخستین حضور بشار اسد، رئیس جمهوری سوریه پس از یک دهه در جمع کشورهای عربی بود. کشورهای عربی که پس از آغاز بحران و جنگ داخلی و سرکوب اعتراضات توسط بشار، او را بایکوت و خواستار کنار گذاشته شدنش از قدرت شدند، پس از یک دهه بالاخره تصمیم گرفتند او را بار دیگر به جمع خود راه دهند.
این در حالیست که در طی این یک دهه جمهوری اسلامی ایران و روسیه تنها کشورهایی بودند که همچنان از اسد حمایت و با حضور نظامی در این کشور بار دیگر حاکمیت سوریه را به رئیس جمهوری سوریه که جایگاه بسیار متزلزلی داشت باز گرداندند.
همزمان با حضور بشار اسد در این نشست، قطنامه پایانی اتحادیه عرب به مسئله ایران پرداخته و جمهوری اسلامی را به نقش آفرینی مخرب در منطقه محکوم کرده است. روال صدور قطعنامه پایانی در این نشست از این قرار است که هرچند کشورها به صورت مستقیم پای آن‌را امضا نمی‌کنند اما موافقت قطعی آنها با متن ضروری است و در غیر این صورت بند مورد مناقشه در قطعنامه پایانی قرار نمی‌گیرد. به عبارت دیگر بشار اسد و دولت سوریه هم با این متن قطعنامه موافق بوده و برخلاف برخی گزارش‌ها که عدم اشاره به نام ایران در بیانیه و نه قطعنامه پایانی را محصول حضور او خوانده شده بود، اسد حتما با متن قطعنامه موافقت کرده در غیر این صورت بندهای مربوط به ایران در متن نهایی مشاهده نمی‌شد.
آگهیبه کانال تلگرام یورونیوز فارسی بپیوندید
البته نباید فراموش کرد که سوریه از ابتدای استقرار جمهوری اسلامی در مسائل مورد مناقشه میان ایران و کشورهای عربی موضع متحد دولت‌های عربی را اتخاذ کرده و در رای‌گیری‌ها مقابل اعراب قرار نگرفته و حتی در خصوص جزایر سه‌گانه هم هرگز دمشق موضعی حمایتی از ایران اتخاذ نکرده و در نتیجه آنچه در جده در این خصوص رخ داد، چندان تحول تازه‌ای در قبال رویکردهای دولت سوریه محسوب نمی‌شود و این کشور همواره تلاش کرده در اینگونه موضوعات خود را درگیر تنش‌ها با کشورهای عربی نسازد و حتی در مواردی با آنها هم‌آوایی نیز داشته باشد اما در مقابل در موضوعات دیگری چون تقابل با اسرائيل و رابطه با لبنان در کنار جمهوری اسلامی قرار گیرد.