بیست سال از حمله نظامی آمریکا و متحدانش به عراق می‌گذرد. آیا عراق پس از صدام حسین جای بهتری است؟ زندگی، صلح، آزادی و وضع معیشت مردم چه تفاوتی کرده است؟ زندگی زیر سایه دیکتاتور بهتر بود یا در افق «دموکراسی»؟
آگهیبیست سال پیش، درست در ۲۰ مارس ۲۰۰۳ زمانی که آمریکا به همراه یک ائتلاف نظامی به عراق حمله کرد، دو توجیه داشت، نابودی سلاح‌های کشتار جمعی صدام و ارتباط او با القاعده. اما نه تنها مشخص شد که دیکتاتور هیچ سلاح کشتار جمعی در اختیار ندارد، بلکه هیچ شواهدی هم مبنی بر ارتباط او و القاعده یافت نشد.
اما با این وجود، امید آن می‌رفت که با سقوط صدام و پایان دیکتاتوری وحشیانه‌اش، عراق دست کم بستر دموکراسی نوظهوری باشد که عراقی‌ها در آن از آزادی برخوردار بوده و زندگیشان به میزان قابل توجهی بهبود یابد.
اکنون با گذشت این سال‌ها به باور تحلیلگران نتایج بسیار متفاوتند و دست‌آوردهایی با هزینه‌ای هنگفت حاصل شده‌اند. تخمین‌ها از تعداد کشته‌شدگان جنگ بسیار ضد و نقیض بوده اما شمارش اجساد غیرنظامیان آماری حدودا ۲۰۰هزار نفری به دست می‌دهد.
حمزه حداد، عضو عراقی-کانادایی برنامه امنیت خاورمیانه در مرکز نوین امنیت آمریکا می‌گوید: «اگرچه اوضاع امروز عراق بهتر از ۲۰ سال گذشته است، اما دو مساله هشدار دهنده وجود دارد، یکی این که جدای از آن‌چه ما می‌خواهیم، بسیاری از مردم در سال ۲۰۰۳ به برکناری دیکتاتور امیدوار بودند. دیگری این که اگرچه این نتیجه حاصل شد اما هزینه هنگفتی بابتش پرداخت شد.»
عراق فرصت نفس کشیدن هم نداشت!
آقای حداد با یادآوری این که پیش از حمله آمریکا به عراق، صدام مردم عراق را زندانی، شکنجه و اعدام می‌کرد و بسیاری از آن‌ها به دلیل تحریم‌های سازمان ملل با خطر مرگ مواجه بودند می‌گوید: «اما بسیاری از مردم نیز در حمله نظامی، شورش‌ها، جنگ‌های فرقه‌ای و نبرد با داعش کشته شدند.»
آقای حداد خاطرنشان می‌کند که با این همه درگیری، عراق واقعا «وقت نفس کشیدن» نداشت و می‌گوید: «درست است که به بیستمین سالگرد جنگ می‌نگریم اما به نظر من تا چهار پنج‌سال گذشته هیچ بازسازی صورت نگرفته است و حتی در این مدت هم با یک همه‌گیری جهانی مواجه بوده‌ایم.»
با وجود همه این‌ها شاخص‌ها وضعیت عراق را نسبت به ۲۰ سال پیش بهتر ارزیابی می‌کنند. از منظر دموکراسی، از سال ۲۰۰۳ و حمله نظامی آمریکا تا کنون شش انتخابات برگزار شده و هشت دولت متفاوت و هفت نخست‌وزیر بر سر کار بوده‌اند.
شاخص توسعه انسانی، معیاری ترکیبی است که توسط برنامه توسعه سازمان ملل متحد برای تعیین متوسط دستاوردهای یک کشور در سه بعد توسعه انسانی یعنی زندگی سالم و طولانی، دسترسی به دانش و سطح زندگی مناسب تدوین شده است.
این شاخص در سال ۲۰۰۳ برای عراق برابر با ۰/۵۷۹ و امید به زندگی ۶۵/۹ سال بوده، اما اکنون این شاخص روندی رو به رشد داشته و برابر با ۰/۶۸۶ است. امید به زندگی نیز به ۷۰/۴ سال رسیده است. بر اساس این شاخص عراق اکنون در رتبه ۱۲۱ جهان قرار دارد و نسبت به سال ۲۰۲۰ ۰/۰۰۷ بهبود داشته است. این درحالی است که ایران با شاخص توسعه انسانی ۰/۷۷۴ در رتبه ۷۶ و نسبت به سه سال گذشته ۰/۰۰۳ کاهش داشته است.
همچنین بر اساس آمار سازمان ملل سرانه تولید ناخالص داخلی عراق در سال ۲۰۰۳ برابر با ۸۵۵ دلار بوده که در سال ۲۰۲۱ به ۴۶۸۶ دلار رسیده است. سرانه تولید ناخالص ملی ارزش تمامی کالاهای تولید داخلی و خدمات مربوط به آن‌ها در طول سال است که به دلار آمریکا تبدیل و بر متوسط جمعیت آن کشور در همان سال تقسیم شده‌است.
لوی خطیب، وزیر پیشین انرژی عراق می‌گوید که ظرفیت تولید برق این کشور از سال ۲۰۰۳ تا کنون ده برابر و تولید نفت این کشور سه‌برابر شده است.
با این حال بسیاری معتقدند که این معیارها تصویر کاملی از عراق و چالش‌های پیش رویش به دست نمی‌دهد.
دموکراسی در عراق
آقای خطیب می‌گوید: «دموکراسی، انتخابات آزاد، فدرالیسم و اقتصاد بازار، همه تغییراتی اساسی در عراق هستند که پس از تغییر حکومت رخ داده‌اند. این تغییرات به واقع چشم‌گیر‌ترین توسعه این کشور از سال ۲۰۰۳ تا کنون بوده‌اند. من فکر می‌کنم راه درازی تا استقرار سطح قابل قبولی از دموکراسی پیش رو داریم. اما این بخشی از پیشرف تدریجی در ساخت حکومت پس از چهار دهه دیکتاتوری و حکومت نظامی است.»
فیصل امین رسول استرآبادی، معاون پیشین نماینده دائم عراق در سازمان ملل متحد برگزاری به موقع انتخابات را امری ستودنی می‌داند و می‌گوید: «ما انتخابات معوقی نداریم و می‌توانم بگویم که انتخاباتمان به شفافیت کشورهای اسکاندیناوی است و نتایجشان تا پس از شمارش آرا مشخص نیست و در این مسیر اتفاقات غیرمترقبه زیادی رخ می‌دهد. این به این معنا است که ما انتقال قدرتی صلح‌آمیز داشته‌ایم.»
با این وجود، خانه آزادی، سازمانی مردم نهاد که همه ساله سطح آزادی را در کشورهای مختلف رتبه‌بندی می‌کند، عراق را در زمره کشورهای غیر آزاد قرار داده است. این سازمان در گزارشی می‌گوید: «عراق انتخابات منظم و رقابتی برگزار می کند و گروه‌های مختلف حزبی، مذهبی و قومی این کشور عموماً در نظام سیاسی نماینده دارند. با این حال، حکومت دموکراتیک در عمل توسط فساد، فعالیت غیرقانونی شبه نظامیان و ضعف نهادهای رسمی با موانعی روبرو می‌شود.»
آقای استرآبادی یکی از مشکلات اساسی عراق در راه دستیابی به دموکراسی را طی ۲۰ سال گذشته عدم تغییر رویکرد سیاسیون از تصور خود به عنوان مخالفان حکومت پیشین به سوی داشتن مسئولیت حاکمیتی می‌داند و می‌گوید: «سیاسیون عراق مثل آش شعله قلم‌کار می‌مانند و هیچ‌وقت هدف و دیدگاه مشترکی برای اداره کشور نداشته و به نظر می‌رسد دستور کارشان به جای این که برنامه‌ای مشخص برای اداره کشور باشد، یک برنامه شخصی است. فکر نمی‌کنم هیچ یک از سیاسیون عراقی از حالا درباره ۲۰ سال آینده این کشور بیاندیشند. همین‌طور باور ندارم در سال ۲۰۰۳ کسی به ده یا بیست سال آینده فکر می‌کرد. اساسا سیاسیون نالایقی کشور را تسخیر کرده‌اند و بیرون راندن آن‌ها بسیار دشوار است.»
در همین حال شبه نظامیان هم همچنان مشکل اصلی این کشور هستند. حضور آن‌ها اکنون به یادآوری نوستالژی صدام منجر شده است.
زینب صالح، دانشیار دپارتمان مردم شناسی کالج هاروارد می‌گوید: «نوستالژی در مورد صدام حسین بین مردم عراق وجود دارد. نه به این خاطر که آن‌ها دیکتاتور را دوست داشتند بلکه تحت حکومت صدام می‌دانستند که هیچ دشمنی وجود ندارد. دشمن فقط خود صدام حسین بود و از قضا ثبات بیشتری وجود داشت. خشونت تنها از یک سو که همان حکومت بود می‌آمد. اما پس از سال ۲۰۰۳ شما نمی‌دانید که خشونت از کدام سمت می‌آید. شبهه نظامیان، القاعده، داعش و یا ارتش آمریکا»
آگهیخانم صالح که نویسنده کتابی با عنوان «بازگشت به ویرانی، روایت عراقی‌ها از تبعید و نوستالژی» است می‌افزاید: «با عراقی‌هایی صحبت کردم که باوجود این که در دوران صدام زجر کشیده بودند و اعضای خانوده‌شان را در زندان از دست داده بودند معتقد بودند که آن دوران بهتر بود.»
اقتصاد
یک عراقی ۲۰ ساله در سال ۲۰۰۳ شاید با خود فکر می‌کرد که پس از صدام وضعیت اقتصادی عراق بهبود می‌یابد.
آقای استرآبادی می‌گوید: «راستش کسانی بودند که بسیار ثروتمند شدند. اما در واقع آن‌هایی آن‌قدر ثروت به دست آوردند که پیوندهایی با سیاسیون داشتند. در واقع یک‌نوع سرمایه داری رانتی در مقابل بازار آزاد واقعی که در آن همه از امتیازات نسبتا برابر برخوردارند، قرار دارد.»
درحالی که بخش خصوصی عراق در مقایسه با سال ۲۰۰۳ بسیار بزرگتر شده، هنوز محدود است.
آقای خطیب می‌گوید: «به این دلیل است که احزاب سیاسی صحنه اقتصادی را در اختیار دارند. آن‌ها تمایل دارند با سرمایه‌گذاری در بخش دولتی که آن را توسط سهمیه‌بندی سیاسی‌شان اداره می‌کنند، به کنترل خود ادامه دهند.»
آگهیفیصل امین رسول استرآبادی می‌گوید که با این شرایط تنها شغل‌های آینده‌دار، شغل‌های دولتی است. اما دولت قادر به پرداخت حقوق و دستمزدهای کلان عمومی نیست.
وی می‌افزاید: «ما در ساخت بخش خصوصی واقعی ناکام مانده‌ایم. این بدان معناست که بخش دولتی ما متورم و ناپایدار است و در نتیجه دولت عراق نیز ناپایدار است. در واقع نه تنها هیج سرمایه‌گذاری و زیرساخت درستی نداریم، بلکه هیچ نقشه‌ای برای دنیای پسا نفتی نیز نداریم. ما هنوز به جای آن که گاز طبیعی کشورمان را استخراج و ذخیره کنیم، آن را می‌سوزانیم. هرماه أتش بر سرمایه‌مان می‌زنیم. به علاوه، ارائه خدمات هم در عراق بسیار ضعیف است. نمی‌توانم بگویم تاکنون مدرسه یا بیمارستانی درخور نام عراق ساخته‌ایم. عراق بخاطر عدم سرمایه‌گذاری بر زیرساخت‌ها طی دهه‌ها به کشوری فقیر بدل شده است.»
آزادی بیشتر و اعتراضات
عراقی‌ها از زمان سقوط صدام حسین در تئوری آزادی بیشتری یافته‌اند.
آقای استرآبادی می‌گوید: «قانونا آزادی بیان داریم. رسانه‌های بسیاری در عراق وجود دارند.»
درسال ۲۰۱۹ تظاهراتی علیه دولت عادل عبدالمهدی، نخست وزیر وقت شکل گرفت. معترضان خواستار بازنگری در نظام سیاسی بودند که آن را اساسا فاسد و مسبب فقر اکثر عراقی‌ها می‌دانستند.
آگهیدر آن زمان صدها نفر کشته و زخمی شدند. در حالی که چنین صحنه‌هایی در دوران صدام اصلا به چشم نمی‌خورد.
خانم صالح معتقد است که این اعتراضات همراه با آتش خشم و مرگ، بارقه‌ای از امید نیز افروخت و می‌گوید: «نسل جوان مرا به عراق امیدوار می‌کند. معترضان، نظام سیاسی فرقه‌ای، فساد، فقدان خدمات اولیه و بیکاری فزاینده را محکوم کردند. درواقع آن‌ها ازنسلی بودند که عراق را تنها کشوری شکست خورده می‌دانستند و با شعار «ما کشور می‌خواهیم» می‌خواستند با مطالبه کشور و حقوق خود، مسیری متفاوت را بپیمایند.»
آقای حداد این تظاهرات را بسیار نمادین می‌داند چرا که «به معنای واقعی کلمه لحظه‌ای بود که عراقی‌ها دیگر نگران تروریست‌ها نبودند، نگران جنگ نبودند و فقط زندگی بهتر می‌خواستند.»