بسیاری از کارشناسان اقتصادی بر این باورند که مدت زمان اجرایی شدن برجام کمتر از آن است که تاثیرات خود را بر اقتصاد بیمار ایران نشان دهد، اما آیا در همین زمان کوتاه نیز میتوان نشانههای روشنی از بازگشت ایران به بازارهای بینالمللی دید و آن را یکی از دستاوردهای رفع تحریمها دانست؟
دولت ایران در تیرماه ۱۳۹۴، پس از ماهها مذاکره با قدرتهای جهانی، موفق به امضای توافقی موسوم به برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) با گروه ۵+۱ شد که هدف آن رفع تحریمهای اقتصادی در برابر محدود شدن برنامه هستهای ایران بود، اما از زمان اجرایی شدن این توافق در دیماه ۱۳۹۴، دولت حسن روحانی از سوی گروههای مختلف سیاسی تحت فشار است. مخالفان برجام معتقدند که این توافق دستاوردی برای اقتصاد ایران نداشته و تنها پیشرفت این کشور در فناوری هستهای را متوقف کرده است.
پیشی گرفتن صادرات بر واردات
کاهش شدید صادرات ایران به دلیل عدم امکان نقل و انتقال بینالمللی پول، تحریم ورود کشتیهای خارجی به بنادر ایران، تحریم ورود و دریافت خدمات برای کشتیهای ایرانی به بنادر کشورهای دیگر، تحریم بیمه کشتیهای نفتی و تجاری ایران، تحریم بیمه شرکتهای خارجی که مبادرت به حمل نفت و مواد پتروشیمی و دیگر کالاهای تحت تحریم ایرانی میکنند، تحریم بیمه معروف به پی.اند.آی که به سوانح خاص دریایی مربوط است و تحریم پرداختهای پولی و بانکی بیمه شرکتهای بیمهگر، یکی از زیانبارترین تاثیرات مستقیم تحریمها علیه اقتصاد ایران بوده است.
اکنون با اجرایی شدن برجام از دی ماه ۱۳۹۴، افزایش صادرات ایران را میتوان یکی از ملاکهای کارآمدی برجام دانست. پس از اجرای توافق هستهای و آغاز روند بهبود در روابط بانکی، بیمهای، بخش کشتیرانی و حمل و نقل بینالمللی ایران و امکان بستن قراردادها از طریق گشایش خط اعتباری (LC)، ایران رشد صادرات نفتی و غیرنفتی خود را در دستور کار قرارداده است.
بنا بر گزارش خرداد ماه گمرک ایران از عملکرد تجارت خارجی این کشور در ماههای فروردین و اردیبهشت ۱۳۹۵، صادرات از واردات پیشی گرفته و یک میلیارد و ۳۶۲ میلیون دلار مازاد تجاری برای این کشور ثبت شده است.
صادرات نفتی ایران
آنطور که محمود واعظی، وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات ایران اواخر اردیبهشت ماه ۱۳۹۵ و در حاشیه دیدار با “تومیسلاو پننیچ” وزیر اقتصاد و “دارکو هروت” وزیر کارآفرینی و صنایع کوچک جمهوری کرواسی گفت: «افزایش صادرات نفت کشورمان که در نتیجه تحریم ها با افت شدیدی مواجه بود را می توان ملموس ترین دستاورد اجرای برجام دانست.»
رویترز در گزارشی از عملکرد ایران در بازار جهانی نفت که اواخر اردیبهشت ماه منتشر شده، مینویسد: وضعیت کنونی ایران نشان میدهد که این کشور سریعتر از آنچه تحلیلگران پیشبینی کرده بودند سهم خود را در بازار پس خواهد گرفت.
به گزارش رویترز صادرات نفت ایران در ماه آوریل ۲ میلیون و ۳۰۰ هزار بشکه در روز بوده، که بالاترین سطح صادرات نفت ایران از ژانویه سال ۲۰۱۲ و ۱۵ درصد بیش از برآورد آژانس بینالمللی انرژی است. صادرات نفت ایران در دوران تحریم به حدود یک میلیون بشکه در روز رسیده بود.
خبرگزاری رویترز همچنین پیشبینی کرده که میزان صادرات نفت ایران در ماه مه ۶۰ درصد بیشتر از سال گذشته باشد. علت عمدهی رشد صادرات نفت، فروش نفت به اروپا عنوان شده که در ماه آوریل ۲۰۱۶ به حدود نصف حجم صادرات پیش از تحریمها رسیده است. رکن الدین جوادی، مدیرعامل شرکت ملی نفت ایران اوایل خردادماه اعلام کرده بود که میزان صادرات نفت ایران به اروپا به مرز ۶۰۰ هزار بشکه در روز رسیده است.
صادرات نفت به آسیا نیز در ماه آوریل به ۱.۷ میلیون بشکه در روز رسیده است که حدود ۳۳ درصد بیش از مقدار سال گذشته و بیشترین مقدار از سال ۲۰۱۱ است. تنها در ماه آوریل واردات نفت کره جنوبی از ایران نسبت به ماه مشابه سال قبل ۶۷ درصد رشد نشان میدهد.
صادرات غیرنفتی ایران
براساس گزارش گمرک ایران تراز بازرگانی خارجی ایران در سال ۹۴، برای اولین بار پس از انقلاب اسلامی مثبت شده و با مازاد ۹۱۶ میلیون دلاری روبهرو بوده است. در سال ۹۴ مجموع ارزش صادرات غیرنفتی ایران به نسبت سال قبل از آن افزایشی ۱۱.۱۶درصدی داشته است.
همچنین در فروردین ماه ۱۳۹۵ صادرات قطعی کالاهای غیرنفتی با احتساب میعانات گازی (بدون احتساب نفت، گاز و تجارت چمدانی) در مجموع هشت میلیون و ۱۸۳ هزار تن بوده است که در مقایسه با زمان مشابه سال قبل ۳۷.۸۹ درصد رشد نشان می دهد.
به گفته مدیرعامل شرکت ملی نفت در بخش میعانات گازی نیز ایران موفق به صادرات ۴۵۰ هزار بشکه در روز شده، این در حالی است که پیش از تحریم ها این رقم به ۲۵۰ هزار بشکه در روز کاهش یافته بود.
تنها از منطقه پارس جنوبی در فروردین ماه ۱۳۹۵ یک میلیون و ۳۳۸ هزار و ۴۵۱ تن میعانات گازی به ارزش ۵۴۰ میلیون و ۵۷۶ هزار و ۸۴۳ دلار به خارج از کشور صادر شده که در مقایسه با سال گذشته از نظر وزن ۵۷ درصد و از نظر ارزش ۹ درصد افزایش داشته است.
صادرات محصولات پتروشیمی
پس از اجرایی شدن برجام، صادرات محصولات پتروشیمی نیز رشد قابل ملاحظهای داشته است. مرضیه شاهدایی، معاون وزیر نفت در امور پتروشیمی در کنفرانس خبری در اواسط اردیبهشت ماه اعلام کرد که پس از اجرایی شدن برجام و رفع تحریم ها، مبادلات بین المللی صنعت پتروشیمی تسهیل شده به گونه ای كه صادرات انواع محصولات پتروشیمی ۲۶ درصد افزایش یافته است.
به گفته مدیرعامل شركت ملی صنایع پتروشیمی مقصد محصولات پتروشیمی ایران، همه بازارهای بینالمللی، از جمله اروپا و آمریكا است.
آنطور که خبرگزاریهای ایران نوشتهاند، تنها واردات پلیاتیلن اتحادیه اروپا از ایران در سه ماه ابتدایی سال ۲۰۱۶ به ۴۲٫۴۹۴ میلیون تن رسیده است که نسبت به مدت مشابه در سال ۲۰۱۵ افزایش ۲۵۴درصدی را نشان میدهد.
صادرات سنگ آهن و فولاد
صادرات فولاد و محصولات سنگ آهن نیز به عنوان یکی از محصولات مهم صادراتی ایران در ماه های پس از اجرایی شدن برجام رشد قابل ملاحظهای داشته اند.
صادرات فولاد و محصولات فولادی که از ۴ میلیون تن نیز فراتر رفته و با رشد ۳۴ درصدی نسبت به برنامه و رشد ۴ درصدی نسبت به سال ۱۳۹۳ روبرو بوده است.
به علاوه آمار گمرک ایران نشان میدهد که این کشور در فروردین ماه ۱۳۹۵، یک میلیون تن سنگ آهن به ارزش ۴۲ میلیون دلار صادر کرده که نسبت به مدت مشابه در سال ۱۳۹۴ از نظر وزنی و ارزشی به ترتیب ۱۵۴.۶۸ و ۲۰۶.۷۴ درصد افزایش داشته است.
صادرات ایران به آمریکا
از جمله دستاوردهای برجام، رفع محدودیت های ایجاد شده بر سر راه دسترسی به بازار برخی کشورهای جهان، از جمله آمریکا بوده است. طی سالهای گذشته و در پی تحریمهای این کشور صادرات ایران به آمریکا به مرز صفر رسیده بود.
دولت آمریکا بر اساس برنامه جامع اقدام مشترک که از دی ماه ۱۳۹۴ به اجرا گذاشته شد، واردات برخی کالاها از جمله فرش، زعفران، پسته و خاویار از ایران را آزاد کرد. در نتیجه صدور مجوز واردات، میزان واردات آمریکا از ایران که در ماه ژانویه ۲۰۱۶ صفر گزارش شده بود، در ماه فوریه به ۲.۱ میلیون دلار و در ماه مارس ۲۰۱۶ به ۱۱.۲ میلیون دلار رسید.
به گفته حمید کارگر، رئیس مرکز ملی فرش، ایران در این مدت ۹ میلیون و ۴۰۰ هزار دلار فرش به آمریکا صادر کرده است.
ادامه روند صعودی صادرات
اسحاق جهانگیری، معاون اول رییس جمهوری ایران در نخستین روزهای خردادماه ۱۳۹۵ بستهای با عنوان «بستهی حمایتی صادرات غیرنفتی» را به کلیه دستگاههای اجرایی ابلاغ کرد. این بسته به منظور تسهیل و کمک در زمینه صادرات، توسط وزارت صنعت، معدن و تجارت، سازمان مدیریت و برنامهریزی، وزارت اقتصاد و دارایی و وزارت امور خارجه تهیه شده است.
محمدرضا نعمت زاده، وزیر صنعت و معدن و تجارت ۸ خردادماه در گردهمایی صادرکنندگان و تشکل های صادراتی کشور پیش بینی کرده است که با توجه به اجرایی شدن این بسته حمایتی، تا پایان ۱۳۹۵ ارزش صادرات محصولات بخش صنعت، معدن و تجارت به رقم ۳۸ میلیارد دلار، بخش کشاورزی ۵ میلیارد دلار و صادرات میعانات گازی به حدود ۷ میلیارد دلار خواهد رسید.
به نظر میرسد دولت ایران مصمم است تا از همه امکانات خود برای تشویق و تسهیل صادرات، به خصوص در بخش صنایع کوچک و متوسط استفاده کند تا سیر صعودی صادرات را برای جبران فرصتهای از دست رفته به حداکثر برساند و دستاورد روشنی برای عرضه به کسانی داشته باشد که برجام را برای اقتصاد ایران بیحاصل میدانند.