آگهیشبکۀ یک صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران از روز جمعه ۱۵ آبان پخش مجموعۀ تلویزیونی «معمای شاه» را آغاز کرده است. این مجموعه که در ۸۰ قسمت پنجاه دقیقه‌ای ساخته شده و محمدرضا ورزی آن را کارگردانی کرده، داستان زندگی محمدرضا پهلوی، پادشاه مخلوع ایران را در سه مرحله از زمان بازگشت وی از سوئیس در سال ۱۳۱۵ تا زمان انقلاب، خروج از ایران و مرگ روایت می کند.
«معمای شاه»، مجموعه‌ای پرخرج است که با ۱۶۰۰ بازیگر در بیش از ۷۰۰ لوکیشن فیلمبرداری شده و به گفتۀ محمدرضا ورزی: «این اولین اثر تاریخی در این حجم از مجموعه‌های تلویزیونی است كه به تاریخ ظهور تا سقوط خاندانِ جبّار پهلوی در كشور می‌پردازد.»
پیش از این صدا و سیما، مجموعه‌های تلویزیونی «محاکمه»، «کیف انگلیسی»، «روزگار قریب»، «مدار صفر درجه»، «در چشم باد»، «عمارت فرنگی» و «کلاه پهلوی» را در مورد دوران آغازین عصر پهلوی تولید کرده بود اما «معمای شاه» بیشتر روی دوره پهلوی دوم متمرکز شده است.
به گفتۀ سازندگان «معمای شاه»، در این مجموعه سعی شده «پشت پردۀ جریانات سیاسی، فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی به گونه‌ای بازگو شود تا عامه مردم به خصوص نسل جوان جامعه با اتفاقات آن دوران که به انقلاب اسلامی منجر شد، آشنا شوند.»
محمدرضا ورزی، از کارگردان‌های پرکار تلویزیونی است که پیش از این سریال‌های تاریخی مثل «تبریز در مه»، «سال‌های مشروطه» و «عمارت فرنگی» را کارگردانی کرده است. سال‌های مشروطه، روایتگر زندگی ۵ پادشاه قاجار در مدت ۷۰ سال حکومت بر ایران بود و تبریز مه آلود نیز به جنگ‌های ایران و روسیه در زمان فتحعلی شاه قاجار می پرداخت. «عمارت فرنگی» نیز رویدادهای دوران سلطنت رضا شاه را تا سال ۱۳۲۰ به تصویر کشیده بود.
از تصاویر پشت صحنۀ این مجموعه چنین برمی آید که تهیه کنندگان این سریال، دقت زیادی در انتخاب بازیگران و گریم آنها به عمل آورده اند تا از نظر فیزیکی و ظاهری به نقش‌های تاریخی‌ای که ایفا می کنند، شباهت داشته باشند. امیر مهدی کیا در نقش شاه، ساغر عزیزی در نقش فرح دیبا، جعفر دهقان در نقش رضا شاه، حدیث فولادوند در نقش فوزیه، مهراوه شریفی نیا در نقش ثریا، مژگان ربانی در نقش اشرف پهلوی، داریوش کاردان در نقش امیر عباس هویدا و شکرخدا گودرزی در نقش آیت الله خمینی بازی می کنند. علاوه بر این، برخی از چهره‌های مشهور و باسابقۀ سینما و تئاتر ایران مثل جمشید مشایخی، جعفر والی، چنگیز وثوقی، داریوش ارجمند، گوهر خیراندیش، سیامک اطلسی، ثریا قاسمی، محمد مطیع، احمد نجفی، حسین محب اهری و بهزاد خداویسی نیز در این مجموعه در نقش‌های فرعی بازی می کنند.
اشغال ایران توسط متفقین، قیام ۳۰ تیر، ملی شدن صنعت نفت، کودتای ۲۸ مرداد، قیام پانزده خرداد ۴۲، کاپیتولاسیون، واقعه هفده شهریور یا جمعه سیاه، دوران تبعید آیت الله خمینی در نجف، حضور لهستانی‌ها در ایران در جنگ جهانی دوم، وقایع آذربایجان و فرقه پیشه‌وری، حضور نیروهای بیگانه در کشور، ترور هژیر، ترور رزم‌آرا و ماجراهای مربوط به کنسرسیوم نفت، برخی از رخدادهای مهم این سریال اند.
لوکیش اغلب سریال‌های تاریخ معاصر ایران، منطقۀ «لاله‌زار» بوده است که بیشتر سریال‌های تاریخی ایران در آن فیلمبرداری شده است اما در «معمای شاه» برای اولین بار دکور «خیابان منیریه»، «میدان ژاله»، «خیابان انقلاب» و «پامنار» در این سریال ساخته‌شده است.
یکی از ویژگی‌های سریال «معمای شاه»، پرداختن به زندگی سیاسی برخی از موسیقی دانان و خوانندگان معروف دوران قبل از انقلاب مثل روح الله خالقی، حسین گل گلاب، غلامحسین بنان و داریوش رفیعی است. جعفر والی در نقش روح الله خالقی و محمد نادری هم در نقش غلامحسین بنان ظاهر شده اند. در این زمینه همچنین گفته شده که برخی از تصنیف‌ها و ترانه‌های معروف آن دوران با صدای سالار عقیلی، بازخوانی شده است.
به گفتۀ کارگردان سریال، «در زمان پهلوی دوم بعضی از خوانندگان مراوداتی با دربار داشتند که اگر بخواهیم آنها را نشان دهیم با نگاه نقادانه خواهد بود و در جهت تایید نخواهد بود و اگر بیشتر قصد داشته باشیم این خوانندگان را نشان دهیم با هدف تایید نخواهد بود بلکه براساس ضرورت سریال است و اینکه بعضی از این افراد چه مراوداتی با دربار داشته‌اند.»
معمای شاه و نگاه نقادانه به دوران پهلوی
محمدرضا ورزی، کارگردان سریال «معمای شاه» می گوید که این مجموعه با نگاهی نقادانه به دوران پهلوی ساخته شده است. او در مورد زاویۀ دید این مجموعه به تاریخ معاصر ایران می گوید: «ما قصد نداریم تا تاریخ انقلاب را نشان دهیم بلکه هدف ما بررسی وضعیت زندگی محمدرضا پهلوی و شرایط فرهنگی، اجتماعی پهلوی دوم است. این نگاه، یک نگاه نقادانه است و قصد داریم بدون آنکه قضاوت کنیم نشان دهیم که فضا چگونه ایجاد شد و پهلوی دوم، مملکت را چگونه اداره کرد و جامعه به سمتی رفت که علیه وی انقلاب کرد.»
در وب سایت سریال «معمای شاه» آمده است: «این سریال تلاش کرده از حیث انطباق با تاریخ، اثری کاملاً موثق باشد. جنبه‌های تطبیقی این اثر با تاریخ صد درصد رعایت شده و این اثر را به اجماعی از نظرات و منابع مختلف تبدیل کرده است.»
به نوشتۀ این وب سایت، «توجه جدی به مستندات تاریخی مهم‌ترین ویژگی سریال معمای شاه است. بر همین اساس در مراحل مختلف از حضور محققان و پژوهشگران بهره گرفته‌شده است. در مرحله پیش از نگارش فیلم‌نامه گروهی پنج‌نفره مسئولیت پژوهش و تحقیق تاریخی را به عهده داشتند. دکتر موسی حقانی به‌عنوان مشاور پژوهشی و تاریخی در طول نگارش فیلم‌نامه و ساخت اثر معمای شاه را همراهی کرده است. همچنین در مراحل مختلف ساخت از حضور «خسرو معتضد» به‌عنوان کارشناس تاریخی و نیز «محمدرضا کائینی» بهره گرفته‌شده است.»
محمدرضا ورزی، در مورد حذف بخش هایی از زندگی رضا شاه در سریال «معمای شاه» گفته است:« قرار بود در این سریال زندگی رضاشاه از سال ۱۳۱۵ بررسی شود اما بعد به این نتیجه رسیدیم که در سریال «عمارت کلاه فرنگی» به رضاشاه به اندازه کافی پرداخته‌ایم لذا شخصیت رضاشاه از سال ۱۳۱۷ نشان داده می‌شود یعنی زمانی که پهلوی دوم با ملکه فوزیه ازدواج می‌کند.»
تهیه کنندگان سریال «معمای شاه» با دعوت از برخی مقامات جمهوری اسلامی و چهره‌های سرشناس سیاسی مثل هاشمی رفسنجانی، علی اصغر پورمحمدی معاون صدا و سیما و مصطفی پورمحمدی، وزیر دادگستری برای حضور در لوکیشن و بازدید از صحنۀ فیلمبرداری، پیشاپیش خواسته اند مهر تاییدی از جانب آنها بر مجموعه زده و انتقادهای احتمالی منتقدان سیاسی را بی‌اثر سازند.
آگهیهمچنین قرار است که بعد از پخش هر یک از قسمت‌های این سریال، برنامۀ تلویزیونی جداگانه‌ای هم پیرامون آن با عنوان «شب‌های تاریخ» با اجرای صدرالدین شجره، دوبلور و گویندۀ باسابقۀ رادیو، پخش شود و در آن برخی از کارشناسان تاریخ مورد تایید صدا و سیما مثل دکتر موسی نجفی، رئیس پژوهشکده فرهنگ انقلاب و تمدن اسلامی در مورد آن به بحث بپردازند.
صدا و سیما و روایت تاریخ معاصر ایران
با اینکه ۳۷ سال از سقوط سلطنت شاه و آغاز انقلاب اسلامی در ایران می گذرد، هنوز فیلم یا سریالی داستانی معتبری، چه در داخل ایران و چه خارج از ایران ساخته نشده که روایتی موثق، دقیق، بدون تحریف و نزدیک به واقعیت تاریخی از ظهور و سقوط خاندان پهلوی و پیروزی انقلاب اسلامی در ایران باشد و معمولا صدا و سیما یا برخی رسانه‌های فارسی خارج از کشور مثل «من و تو»، روایت‌های داستانی و مستند مخدوش و یک جانبه از این تاریخ و شخصیت‌های سیاسی موثر در آن ارائه کرده اند.
عزت الله ضرغامی، رئیس پیشین صدا و سیما، چندی قبل هنگام بازدید از لوکیشن این مجموعه، ضمن اشاره به جذابیت‌های دراماتیک سریال «معمای شاه»، ادعا کرد که این مجموعه، به مستندات تاریخی کاملا وفادار مانده است.
اما سوال این است که آیا صدا و سیما می تواند تاریخ معاصر ایران را بر اساس واقعیت‌های تاریخی و بدون دستکاری و تحریف روایت کند؟ پاسخ دقیق این سوال را قطعا باید بعد از پخش این سریال داد و نباید در مورد آن پیش داوری کرد. هرچند صدا و سیما نشان داده که در طی سال‌های گذشته در اغلب برنامه ها، سریال‌ها و فیلم‌های مستندی که در مورد تاریخ سیاسی معاصر ایران ساخته، روایت گر صادقی نبوده و همواره تاریخ را بر اساس مصالح و سیاست‌های نظام و این رسانه روایت کرده و بر این اساس بخش هایی از آن را حذف و یا به صورت یکجانبه‌ای ارائه کرده است. مسئولان صدا و سیما، در سال‌های گذشته، حتی از نشان دادن تصویر و پخش سخنان بسیاری از مسئولان سابق نظام جمهوری اسلامی و کسانی که به دلایل سیاسی و ایدئولوژیک از قدرت کنار زده شده اند مثل آیت الله منتظری، آیت الله شریعتمداری، صادق قطب زاده، ابوالحسن بنی صدر، ابراهیم یزدی، مهدی بازرگان، مهدی کروبی، میرحسین موسوی، سید محمد خاتمی، عبدالکریم سروش و بسیاری دیگر که در انقلاب اسلامی نقش مهمی داشته اند و برخی از آنها حتی زمان ورود آیت الله خمینی به ایران در رکاب او بوده اند خودداری کرده اند. همین طور، در روایت‌های صدا و سیما از تاریخ انقلاب اسلامی، معمولا از نقش گروه‌های سیاسی مختلف شرکت کننده در انقلاب که در سرنگونی رژیم شاه نقش داشتند اما بعد از انقلاب در مقابل نظام جمهوری اسلامی قرار گرفتند حرفی زده نمی شود.
آگهیبنابراین بسیاری از بینندگان، برخلاف گفتۀ آقای ضرغامی، با شناختی که از سابقه و عملکرد صدا و سیما و رویکرد آن به تاریخ معاصر ایران دارند، انتظار ندارند که این رسانه در تولید مجموعه‌های تاریخی در مورد آن دوران، چندان به حقایق تاریخی وفادار بوده و صادقانه آنها را روایت کند.
هاشمی رفسنجانی نیز در دیدار با عوامل سریال «معمای شاه» و در سخنان خود این نگرانی در مورد تحریف حقایق تاریخی در این سریال را منعکس کرده است. هاشمی از سازندگان این مجموعه خواست تاریخ را براساس واقعیت و بدون تحریف بیان كرده و امانت داری کنند. به گفتۀ هاشمی، «باید به نقش و سهم همه گروه‌ها، جمعیت‌ها و افراد در مقاطع مختلف تاریخ انقلاب اسلامی و اثرگذاری هر یك پرداخته شود، هرچند ممكن است نقش هر یك در مقاطع مختلف پررنگ‌تر، كم‌رنگ و یا حتی بی‌رنگ شده باشد.»
محمدرضا ورزی
هاشمی رفسنجانی همچنین گفت: « تاریخ‌نگاری در مورد عصری كه بیشتر تاریخ‌سازان آن هنوز در قید حیات هستند، سخت و در عین حال حساس و كار بزرگی است و امید می‌رود این مقطع مهم از تاریخ زنده سیاسی كشورمان كه به دوران پهلوی تا پیروزی انقلاب اسلامی می‌پردازد، بدون تحریف و براساس واقعیت‌ها ساخته شود تا مورد تعرّض و انتقاد قرار نگیرد.»
به هر حال باید منتظر ماند و دید که صدا و سیما در سریال جدید «معمای شاه»، تا چه اندازه در روایت تاریخ دوران پهلوی و انقلاب ایران و بازیگران سیاسی عصر پهلوی، صداقت تاریخی به خرج داده و آن را بدون تحریف روایت کرده است.
آگهی