سخنان اخیر امام جمعه موقت اصفهان، ابوالحسن مهدوی، درباره تشکیل کمیسیونی محرمانه در مجلس خبرگان برای تعیین رهبر آینده و اولویت‌بندی ۳ نفر از سوی این کمیسیون به عنوان نامزدهای جانشینی علی خامنه‌ای، سؤالی تکراری و بی‌جواب را در فضای سیاسی جامعه ایران از نو پررنگ کرده است: سومین رهبر جمهوری اسلامی کیست؟
آگهی
یک هفته قبل از سخنان امام جمعه اصفهان، علی خامنه‌ای در دیدار با اعضای مجلس خبرگان با تاکید بر لزوم آمادگی این مجلس برای انتخاب رهبر بعدی، گفت: «حرکت نظام اسلامی توقف ندارد؛ یعنی در او وقفه حاصل نمی‌شود. مجلس خبرگانی وجود دارد که نفر بعد او را مشخص کند. اگر این شخصی که وجود دارد نبود، بی‌درنگ مجلس خبرگان اقدام می‌کند و نفر بعد را مشخص می‌کند.»
برخی از تحلیلگران سیاسی این سخنان را ناشی از دغدغه کشته شدن علی خامنه‌ای در درگیری‌های نظامی مجدد و محتمل ایران و اسرائیل در آینده نه چندان دور دانستند. دغدغه‌ای که البته امام جمعه موقت اصفهان منکر آن شد.
ساز و کاری مخفیانه در مجلس خبرگان
ساز و کار مرموز تعیین جانشین رهبری در مجلس خبرگان، تناسب چندانی با ادعای "مردم‌سالاری دینی" ندارد. محسن غرویان، استاد حوزه علمیه قم، در انتقاد از این نحوه بررسی نامزدهای جانشینی علی خامنه‌ای می‌گوید: «به نظر من باید به مردم اطلاع‌رسانی شود چون مسئلۀ انتخاب رهبر بعدی، مرتبط با مصالح مردم و کشور است. من موافق مخفی کردن این قضیه نیستم. اخیرا یکی از اعضای مجلس خبرگان هم به من گفت که مسئلۀ انتخاب رهبری در خود این مجلس هم یک حالت خفایی دارد. مردم محرم‌اند و نباید این مساله حد محرمانه شدنش خیلی زیاد شود.»
به کانال تلگرام یورونیوز فارسی بپیوندید
آقای غرویان درباره محرمانه بودن کمیسیون تعیین رهبر آینده ایران نیز می‌گوید: «آیت‌الله وافی یکی از اعضای این کمیته است. با این حال این کمیسیون هم خیلی واضح و شفاف نشده است. حالا اینکه چه مصلحتی هست در این پنهان ماندن، من اطلاعی ندارم. معلوم نیست چرا این مسئله این قدر باید از مردم پنهان بماند. در حالی که گفته می‌شود مردم پشتوانه نظام‌اند. مسائل مرتبط با انتخاب رهبر بعدی، دیر یا زود باید برای مردم شفاف شود. در مورد شورای رهبری هم صحبت‌هایی می‌شود. برخی معتقد به شورای رهبری‌اند ولی برخی می‌گویند قانون اساسی مخالف شورا است و حضرت امام هم قائل به رهبری فردی بود. به نظرم این مسائل باید در مطبوعات و میزگردهای صداوسیما مطرح شود. خود مجلس خبرگان هم می‌تواند به این مساله بپردازد و مردم را مطلع کند. این مجلس اختیار چنین کاری را دارد.»
این روحانی ۶۵ ساله درباره ضرورت اطلاع‌رسانی خبرگان به ملت می‌افزاید: «به هر حال اعضای این مجلس، نمایندگان مردم‌اند. مردم به عنوان موکلین این افراد، از وکلای خودشان انتظار اطلاع‌رسانی دارند. ولایتی که وکیل در امری دارد، برآمده از ولایت موکل است. بنابراین اطلاع‌رسانی به مردم، تکلیف شرعی و قانونی اعضای مجلس خبرگان و هیات رئیسه این مجلس است. فکر نمی‌کنم منعی برای اطلاع‌رسانی باشد. بالاخره طبق قانون، مجلس خبرگان خودش آیین‌نامه داخلی‌اش را تعیین می‌کند. البته ما این بحث را در فقه داریم که اسرار مملکت باید محفوظ بماند. بویژه در زمان جنگ. ولی باید دید که آیا مساله تعیین رهبر جزو اسرار ممنوع‌الانتشار است یا نه؟ در این زمینه باید بحث شود. اما به نظر من، با لحاظ کردن مجموع شرایط فعلی، مجلس خبرگان دست کم باید تا حدی به مردم اطلاع بدهد که در زمینه تعیین رهبر آینده چه اقداماتی انجام داده یا چه کار دارد می‌کند.»
بی‌اطلاعی نماینده استان تهران؛ در کمیسیون‌های مجلس خبرگان چه می‌گذرد؟
عبدالجواد ابراهیمی‌فر، نماینده استان تهران در مجلس خبرگان رهبری نیز همانند افراد خارج از این مجلس، اطلاعی از عملکرد کمیسیون مذکور ندارد و به یورونیوز می‌گوید: «من راجع به کمیسیون مربوط به تعیین جانشین رهبر هیچ اطلاعی ندارم. تا جایی که بنده در مجلس خبرگان حضور داشته‌ام، صحبتی در این زمینه به صورت رسمی مطرح نشده است. گمانه‌زنی‌ها هست ولی گمانه‌زنی‌ها آدم را از تحقیق بیشتر برای بدست آوردن واقع مطلب بی‌نیاز نمی‌کند.»
آقای ابراهیمی‌فر درباره اجلاسیه اخیر مجلس خبرگان می‌گوید: «من در اجلاسیه اخیر مجلس خبرگان حضور داشتم ولی در زمینه تعیین جانشین رهبر اصلا صحبتی نشد. مهمانانی در مجلس داشتیم که صحبت کردند. درباره وضعیت منطقه صحبت شد. سخنرانان پیش از دستور هر کدام مطالبی ارائه کردند. راجع به چیز دیگری بیش از این‌ها صحبت نشد. مخصوصا در مقوله تعیین رهبر بعدی، صحبتی نشد. اگر هم شده باشد، بنده بی‌اطلاع هستم. اگر هم جلسه محرمانه‌ای راجع به تعیین جانشین رهبر تشکیل شده باشد، من با اینکه عضو مجلس خبرگان هستم، خبری درباره تشکیل چنین جلسه‌ای ندارم. اینکه می‌گویم خبر ندارم، واقع مطلب است.»
این روحانی ۶۲ ساله می‌افزاید: «وقتی جلسات مجلس خبرگان تشکیل می‌شود، اکثر اعضا بالاتفاق حضور دارند. منتها بعد از جلسات رسمی، کمیسیون‌هایی هست که این کمیسیون‌ها از همدیگر خبر ندارند. مگر اینکه باز یک جلسه عمومی باشد و با هم بخواهند صحبت کنند.»
انتقادها از مجلس خبرگان؛ «هر فردی رهبر شود مقبول اکثریت مردم نخواهد بود»
محمد تقی فاضل میبدی، استاد حوزه علمیه قم، بی‌اطلاعی یا سکوت اعضای مجلس خبرگان درباره نحوه انتخاب رهبر آینده جمهوری اسلامی را ناشی از عدم تحقق مردم‌سالاری در این مجلس می‌داند و می‌گوید: «من بر این باورم که اعضای مجلس خبرگان، نمایندگان واقعی مردم نیستند. باید ببینید این افراد با چند درصد رای مردم وارد مجلس خبرگان شده‌اند. علاوه بر این، بسیاری از افراد صلاحیت حضور در این مجلس را داشتند ولی از فیلتر شورای نگهبان رد نشدند. بسیاری از اعضای فعلی مجلس خبرگان، تقریبا انتصابی‌اند. نمایندگان مردم در مجلس خبرگان باید در یک انتخابات آزاد با آرای بالا انتخاب شده باشند. ولی این خبرگان نه رای بالایی داشتند نه محصول انتخاب آزاد مردم بوده‌اند.»
این روحانی اصلاح‌طلب معتقد است فارغ از نحوه انتخاب رهبر بعدی جمهوری اسلامی، هر فردی که از سوی مجلس خبرگان به عنوان رهبر آینده نظام انتخاب شود، گزینه مقبول اکثریت مردم ایران نخواهد بود. این روحانی ۷۱ ساله می‌گوید: «این مجلس خبرگان فعلی، اراده جمع اندکی از مردم را در انتخاب رهبر بعدی جمهوری اسلامی محقق می‌کند. اگر اجازه می‌دادند افراد لایق هم در انتخابات مجلس خبرگان شرکت کنند، شاید ترکیب این مجلس به گونه دیگری می‌شد و در این صورت نتیجه بررسی گزینه‌های شایسته نشستن بر مسند رهبری نیز می‌توانست متفاوت باشد.»
از مجموع اخبار و شایعات در فضای سیاسی ایران چنین برمی‌آید که مجتبی خامنه‌ای، علیرضا اعرافی و محمدمهدی میرباقری نامزدهای احتمالی جانشینی علی خامنه‌ای هستند. مجتبی خامنه‌ای، فرزند رهبر جمهوری اسلامی، تا کنون مقام انتخابی یا انتصابی مهمی در جمهوری اسلامی نداشته است و مواضعش برای توده مردم شفاف نیست. علیرضا اعرافی، مدیر حوزه‌های علمیه سراسر کشور، عضو شورای نگهبان و نایب رئیس دوم مجلس خبرگان است. محمدمهدی میرباقری نیز روحانی تندرویی است که در مجلس خبرگان حضور دارد و در فضای سیاسی ایران از او به عنوان مراد و رهبر معنوی سعید جلیلی یاد می‌شود.
محسن غرویان دربارۀ احتمال انتخاب مجتبی خامنه‌ای به عنوان رهبر بعدی نظام جمهوری اسلامی می‌گوید: «احتمالش نسبتا زیاد است. در افواه صاحبنظران بحث رهبری ایشان مطرح است. ولی همان طور که رهبری فرموده‌اند، نباید به طور یقینی درباره این مساله صحبت کرد.»
بخت مجتبی خامنه‌ای بیشتر است یا دو رقیب اصلی‌اش؟
اما عبدالجواد ابراهیمی‌فر در پاسخ به این سؤال که شانس مجتبی خامنه‌ای برای رهبر شدن بیشتر است یا دو رقیب احتمالی‌اش، می‌گوید: «درباره این سه گزینه‌ای که نامشان در رسانه‌ها مطرح شده، چون بحث جدی‌ای در مجلس خبرگان مطرح نشده است، کار با گمانه‌زنی بنده حل نمی‌شود. اعضای مجلس خبرگان باید در این زمینه تصمیم بگیرند و رای قاطعی به یک نفر از این‌ها بدهند. ممکن است چند گزینه را به مجلس خبرگان بدهند و یک نفر از بین این‌ها انتخاب شود. ولی چون آرای مجلس دست من نیست، الان نمی‌توانم عرض کنم که کدام یک از این آقایان شانس موفقیت دارند.»
با این حال آقای ابراهیمی‌فر درباره احتمال رهبری مجتبی خامنه‌ای می‌افزاید: «من خودم چنین انتخابی را از سوی اعضای مجلس خبرگان بعید می‌دانم. یکی از دلایلش فقدان سابقه اجرایی آقای مجتبی خامنه‌ای در ساختار قدرت می‌تواند باشد. دلیل دیگرش می‌تواند این باشد که آیت‌الله خامنه‌ای خودشان راضی نیستند. به نظر من بعید است آقای مجتبی خامنه‌ای وارد این گود شوند و بر منصب رهبری بنشینند.»
محمود محمدی عراقی، عضو مجلس خبرگان و شورای عالی انقلاب فرهنگی چند ماه پیش خبر داده بود که علی خامنه‌ای حتی با بررسی فرزندانش به عنوان نامزدهای جانشینی مخالفت کرده است. اما عبدالرضا داوری، فعال سیاسی راستگرا و مدافع رهبری مجتبی خامنه‌ای دو ماه پیش به یورونیوز گفت: «چنین خبری مبنا نداشت و گوینده آن نیز از شورای عالی انقلاب فرهنگی کنار گذاشته شد. اساسا رهبری در این قبیل امور مربوط به خبرگان مداخله نمی‌کنند.»
با این حال عبدالجواد ابراهیمی‌فر در دفاع از نظرش دربارۀ مخالفت آیت‌الله خامنه‌ای با رهبر شدن فرزندش می‌گوید: «من درباره صحت و سقم آن حرف آقای محمدی عراقی چیزی نمی‌دانم ولی شخصا احساس نکرده‌ام که رهبری نظام دارد تلاش می‌کند تا اعضای مجلس خبرگان فرزند ایشان را به عنوان رهبر بعدی انتخاب کنند. از روحیات و سلائق و گرایشات رهبری کاملا پیداست که راضی نیستند فرزندشان رهبر بعدی جمهوری اسلامی باشد.»
محسن غرویان بین دو گزینۀ احتمالی دیگر، شانس علیرضا اعرافی را بیشتر از محمدمهدی میرباقری می‌داند و می‌گوید: «آقای اعرافی به نظر من فرد شایسته‌ای برای رهبری کشورند. ایشان سال‌ها در جامعه‌المصطفی، حوزه علمیۀ قم و سایر حوزه‌های علمیه مسئولیت داشته‌اند. همچنین سفرهای خارجی متعدد و حضور پررنگی در مجامع بین‌المللی داشته‌اند. دیدگاه‌های ایشان به‌روز است. یعنی با تفکرات فلسفی جهان امروز بیش از بقیه نامزدهای رهبری آشنایی دارند. ایشان یک نگاه جهانی به مسائل دارند. از حیث سابقه سیاسی هم در مجلس خبرگان و شورای نگهبان حضور دارند. ایشان در مجامع علمی با دانشمندان و متفکرین و فلاسفه دیدارهای زیادی داشته‌اند و به همین دلیل نگاهشان بسته نیست. اما درباره آقای میرباقری باید بگویم که من تفکرات ایشان را نمی‌پسندم. آقای اعرافی نسبت به آقای میرباقری، دیدگاه معتدل و متوسطی دارند. فضل و فقاهت و تلاش و پرکاری آقای اعرافی هم مورد قبول جمع زیادی از اعضای مجلس خبرگان است.»
اما عبدالجواد ابراهیمی‌فر، عضو مجلس خبرگان رهبری، در پاسخ به این سؤال که بین اعرافی و میرباقری شانس کدام یک برای رهبر شدن بیشتر است، به یورونیوز گفت: «من الان هر چه بگویم غلط است. باید جلسه تعیین رهبری در مجلس خبرگان تشکیل شود و برآیند نظر خبرگان رهبر بعدی را تعیین خواهد کرد. من به عنوان یکی از اعضای این مجلس، نباید از الان گمانه‌زنی کنم. با این حال نکته جالب این است که شاید امر انتخاب بین هیچ کدام از این گزینه‌های مطرح شده دایر نشود. ممکن است خبرگان شخص دیگری را انتخاب کنند. در حوزه الی ماشاءالله افرادی که هم مجتهدند هم در مظان این هستند که بتوانند کشور را اداره کنند، وجود دارند. گزینه‌ها دو سه نفر نیست. گاهی همای شانس و بخت سراغ کسی می‌رود که اسمش اصلا مطرح نبوده است. برخی افراد در حوزه سابقه مدیریت سیاسی هم داشته‌اند ولو الان در هاله‌ای از خفا هستند و کنار نشسته‌اند. با این حال من ترجیح می‌دهم اسمی از چنین افرادی نبرم. این چیزها را نگفته‌اند که ما به شما بگوییم.»
علی خامنه‌ای، رهبر ۸۵ ساله جمهوری اسلامی از سال ۱۳۶۸ پس از مرگ روح‌الله خمینی رهبری نظام را برعهده داشته است. این امر به این معنا است که جمهوری اسلامی بیش از سه چهارم طول حیاتش را با حضور علی خامنه‌ای در مقام رهبری گذرانده است. تغییر در راس هرم قدرت در چنین شرایطی با توجه به اختیارات فراوان رهبری در قانون اساسی جمهوری اسلامی می‌تواند رویکرد حکومت را در بسیاری از مسائل دستخوش تغییر کند.