رافائل گروسی، رئیس آژانس بین‌المللی انرژی اتمی قرار است روز دوشنبه ششم مه، کمتر از یک ماه مانده به نشست شورای حکام این آژانس به تهران سفر کند. اما با توجه به احتمال انتخاب دوباره دونالد ترامپ به عنوان رئیس جمهوری آمریکا به نظر می‌رسد ایران تلاشی مجدد را برای احیای برجام آغاز کرده است. ماجرا چیست؟
آگهیرئیس آژانس بین‌المللی انرژی اتمی روز ۲۳ آوریل در گفتگو با دویچه‌وله آلمان گفته بود که جمهوری اسلامی ایران اکنون به جای چند ماه تنها چند هفته با غنی‌سازی اورانیوم به حد مورد نیاز برای بمب اتمی فاصله دارد.
او با این حال در این گفتگو تاکید کرد: «این بدان معنی نیست که ایران در مدت به سلاح اتمی دست می‌یابد و یا خواهد یافت.»
او افزود که غنی‌سازی اورانیوم تا حد مورد نیاز برای استفاده در سلاح هسته‌ای اگرچه هشدار دهنده است اما نمی‌تواند مستقیما به دستیابی به سلاح هسته‌ای منتج شود.
حسین امیر‌عبداللهیان، وزیر خارجه جمهوری اسلامی ایران شامگاه چهارشنبه اول مه، در آستانه سفر گروسی به ایران در گفتگوی تلفنی با جوزپ بورل، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا برخی طرف‌های مذاکرات برای احیای برجام را «زیاده‌خواه» دانست و گفت: «همکاری آژانس و ایران در مسیر خوب قرار دارد و ما از سفر رافائل گروسی مدیر کل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به ایران استقبال می‌کنیم.»
سفر رئیس آژانس بین‌المللی انرژی اتمی اگر چه به‌واسطه حضور در نخستین کنفرانس بین‌المللی علوم و فنون هسته‌ای ایران انجام می‌شود اما نفس سفر ارشد ترین مقام آژانس با در نظرگرفتن «اختلافات پادمانی حل نشدنی» با ایران در شرایطی که «رویارویی اخیر نظامی» بین ایران و اسرائیل فصل تازه ای را به روابط پرتنش منطقه افزوده است دارای اهمیت خاصی است.
اما با توجه به این که تنها شش ماه به برگزاری انتخابات ریاست جمهوری ایالات متحده مانده و با درنظر گرفتن نتایج نظرسنجی‌ها زمزمه بر مسند نشستن دوباره دونالد ترامپ به گوش می‌رسد، به نظر می‌رسد جمهوری اسلامی درصدد باشد برای احیای برجام تلاش مضاعفی به‌خرح دهد.
تیری کوویل، محقق موسسه روابط بین‌الملل و استراتژیک در پاریس و استاد اقتصاد مدرسه کسب و کار نوانسیا که ۲۰ سال اخیر را به مطالعه بر ایران معاصر پرداخته و مقالات بسیاری در این زمینه منتشر کرده است، در گفتگوی اختصاصی با یورونیوز گفت: «به نظر من ایران هیچ‌گاه درهایش را واقعا به روی بازگشت آمریکا به توافق هسته‌ای نبسته است. من فکر می‌کنم که هنوز ایران در واقع امیدوار است که با ایالات متحده به توافق برسد. به همین دلیل است که همچنان به تلاش خود ادامه داده و ارتباط خود را با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی حفظ کرده است.»
علی واعظ، رئیس دپارتمان ایران گروه بین‌المللی بحران و استاد دانشگاه جورج‌تاون درگفتگو با یورونیوز درباره احتمال به ثمر رسیدن تلاش‌های جمهوری اسلامی برای احیای برجام گفت: «برجام دیگر قابل بازیابی نیست، زیرا که شرایط به کلی تغییر کرده و ایران پیشرفت‌های هسته‌ای برگشت‌ناپذیر بسیاری داشته است. گروه ۵ + ۱ هم از هم پاشیده و غرب ثابت کرده که در اعمال تحریم‌های موثر و پایدار ناتوان است.»
با این حال آقای کوویل بر این باور است که حتی اگر احیای برجام منتفی باشد، اگرچه ایران توانایی غنی سازی ۸۰ درصدی اورانیوم را پیدا کرده اما حفظ ارتباط با آژانس به این معنا است که نگرشی متفاوت با کره شمالی در پیش گرفته و به دستیابی به شکلی از توافق امیدوار است.
دستیابی احتمالی به چنین توافقی، با توجه به تنش‌های فزاینده در منطقه، چه تاثیری بر نفوذ منطقهای جمهوری اسلامی می‌گذارد؟
تیری کوویل گفت: «به نظر می‌رسد در رویکرد دولت کنونی با دولت حسن روحانی تفاوت‌هایی وجود دارد. اما به نظر من رهبران فعلی جمهوری اسلامی مخالف دیپلماسی نیستند. آن‌ها به مذاکره با جو بایدن ادامه می‌دهند و همچنان امیدوارند که در امور هسته‌ای به یک توافق دست یابند و به همین دلیل درها را برای دستیابی به یک توافق نهایی با آمریکا باز گذاشتند.»
او افزود: «از سوی دیگر، به نظر من آن‌چه رویکرد آن‌ها را با تیم حسن روحانی متمایز می‌کند، این است که آن‌ها بیشتر قدرت را در چارچوب قدرت منطقهای و حمایت از مقاومت می‌دانند. بنابر این با این اوصاف نمی‌دانم که آیا آن‌ها موفق به توافق می‌شوند یا خیر. استراتژی آن‌ها از سویی مذاکره با ایالات متحده و از سوی دیگر حمایت از مقاومت است. بنابراین آیا می‌توان هر دو را همزمان داشت؟ نمی‌دانم. اما به باور من این استراتژی حال حاضر ایران است.»
علی واعظ تفکیک برنامه هسته‌ای از سایر حوزه‌های مورد مناقشه غرب با جمهوری اسلامی را «دیگر امکان‌پذیر نمی‌داند.» او گفت: «وقتی از نظر غرب ایران در طرف اشتباه جنگ‌های اوکراین و غزه ایستاده و مردم خود را سرکوب می‌کند، حتی تصور کاهش تحریم‌های ایران بسیار دشوار می‌نماید.»
آقای واعظ افزود: «غرب نخست باید درمورد چگونگی کاهش موثر و پایدار تحریم‌ها به نتیجه برسد. در غیر این صورت، این تحریم‌ها به یک چرخ‌دنده یک‌طرفه تبدیل خواهند شد.»
او درباره تاثیر کاهش تحریم‌ها بر زندگی مردم گفت: «کاهش تحریم‌ها مطمئنا به طور موقت مهلتی را برای مردم به وجود می‌آورد، اما این موضوع مشکلات ساختاری اساسی اقتصاد ایران، سوء مدیریت فاحش و فساد ساختاری را حل نمی‌کند.»
آیا این توافق احتمالی تغییری در نقش منطقهای ایران به وجود می‌آورد؟
فیصل بن فرحان، وزیر خارجه عربستان سعودی روز ۲۸ آوریل در جریان نشست ویژه مجمع جهانی اقتصاد در ریاض، ایران را «مدافع طولانی مدت ایده وابستگی درون منطقهای چه از جنبه امنیتی و چه از جنبه مشارکت‌های تجاری و اقتصادی» دانست.
علی واعظ در این‌باره گفت: «ایران در صورتی که از هریکی از ترتیبات منطقهای کنار گذاشته شود، تلاش می‌کند در آن اختلال بوجود بیاورد. با این حال یک ساختار امنیت منطقهای فراگیر می‌تواند به کاهش تنش‌های منطقهای و افزایش احتمال دستیابی به یک توافق چندجانبه پایدارتر بینجامد.»
آقای واعظ همچنین درباره رویکرد اسرائیل در قبال این توافق احتمالی گفت: «اسرائيل ثابت کرده است که بیشتر نگران غنی‌سازی ایران است تا غنی‌سازی اورانیوم ایران. در نتیجه احتمالا بدون در نظر گرفتن محاسن توافق احتمالی، با هرگونه توافقی با ایران مخالفت می‌کند. این رویکرد مجموع صفر اکنون ایران را به آستانه دستیابه به سلاح هسته‌ای رسانده و می‌تواند تهران را به سوی عبور از [این خط قرمز] سوق دهد.»
هدف رافائل گروسی از سفر به تهران چیست؟
تیری کوویل با اشاره به رفتار جمهوری اسلامی از زمان خروج آمریکا از برجام گفت: «ایران تاکنون گام به گام از محدودیت‌های وضع شده در برجام دور شده و به نظر من پیام روشن آن‌ها به اروپایی‌ها و آمریکا این بوده است که «تا زمانی که شما کاری نمی‌کنید و می‌گویید به قرارداد باز نمی‌گردید، ما برنامه هسته‌ای خود را گسترش می‌دهیم» تا کنون نیز ایران غنی‌سازی اورانیوم خود را به ۸۰ درصد رسانده است. بنابر این استراتژی آن‌ها روشن است. اما این آژانس بین‌المللی انرژی اتمی است که وظیفه مدیریت این وضعیت، حفظ روابط با ایران تا حد امکان و ارسال بازرسان را به آن‌جا را بر عهده دارد.»
آگهیآقای کوویل افزود: «از سوی دیگر ایران تاکنون هیچ‌گاه به طور رسمی اعلام نکرده که از برجام خارج می‌شود. بنابر این آن‌ها هم همچنان اعلام می‌کنند که به حفظ روابط با آژانس تمایل دارند. با این حال می‌توانیم بفهیمیم که آقای گروسی در شرایط بسیار پیچیده‌ای قرار دارد. او باید با موقعیتی دست و پنجه نرم کند که مسبب آن نبوده، این ایالات متحده است که چنین بحرانی را [با خروج از برجام] به وجود آورده است.»
این درحالیست که طی روزهای گذشته خبر «مذاکرات مستقیم ایران و آمریکا» به رسانه‌ها درز پیدا کرده و از سوی دیگر کشورهایی نظیر عمان و یا حتی ژاپن بطور تلویحی از آمادگی خود برای «میانجیگری» خبر داده‌اند.
باید دید سفر ۳-۲ روزه عالی‌رتبه ترین مقام آژانس بین‌المللی انرژی هسته‌ای به ایران در آستانه بر گزاری نشست شورای حکام چه نتایج ملموسی و عینی را به‌دنبال خواهد داشت. آیا باید این سفر را یک اقدام پیشگیرانه دانست یا می‌توان آن‌را تلاشی «دو طرفه» برای رسیدن به یک توافق «چندجانبه» توصیف کرد. رافائل گروسی قرار است دوشنبه در ضیافت شامس به میزبانی محمد اسلامی، رئیس سازمان انرژی اتمی ایران شرکت کند و در کنفرانس خبری سه‌شنبه به سئوالات رسانه‌ها پاسخ دهد. زمان مشخص خواهد کرد که این سفر «دستاوردی» به‌همراه داشته یا نه.